Bosnııanyń kezekti daǵdarysy

Bosnııa eshqashan tynysh óńir bolǵan emes. XIX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń basynda Bos­nııadaǵy bir daǵdarys artynan ekinshisine ulasty. Aqyrynda Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalýyna yqpal etti. Sodan keıin Bosnııa HH ǵa­syr­dyń aıaǵynda Iýgoslavııa ydy­raǵan soń bosnııalyq musyl­mandar (bosnıaktar), serbter jáne horvattar arasyndaǵy surapyl soǵysty bastan ótkizdi. 

Deıton kelisimine qol qoıyl­ǵan soń 1995 jyly qaqtyǵys aıaq­taldy. Soǵys saldarynan 100 myń­nan astam adam qaza boldy. Sonyń ishinde 1995 jylǵy shil­dede «Srebrenısa qyrǵyny» geno­sıdi bar. Mıllıondaǵan adam úılerinen qýyldy. Kelesi mindet qırandynyń ornyna jumys isteıtin memleket qurý edi. Biraq úsh toptyń áskeri ǵana jumys isteýge jaramdy qury­lym bolyp shyqty. Al jergi­likti kóshbasshylardyń kóp­shiligi tynyshtyq kezeńin soǵys­ty basqa ádistermen jalǵas­tyrý dep eseptedi. Kúli qalǵan memleketten ultshyl emes kóshbas­shylardyń jańa býyny shyǵady degen úmittiń jibi úzildi.

Halyqaralyq kómek soǵys salǵan syzattyń kópshiligin jasyryp, eldi ózgertkenimen, mem­lekettiń saıasaty tereń toqyraý kezeńinde qalyp otyr. Basty sebep ultshyl partııalardyń saıası ústemdigi áli de jalǵasyp keledi. Sonyń saldarynan Bosnııa­nyń Eýropalyq odaqqa qosylý múm­kindigi de ýaqyt ótken saıyn alys­­tap barady. 

Eýropalyq komıssııa 2021 jyly Bosnııaǵa bergen jyl saıynǵy baǵalaýynda «saıası kóshbasshylar alaýyzdyq týdy­ratyn pikir ustanyp, konst­rýk­tıvti emes saıası daýlardy jal­ǵastyryp otyr» dep atap ótti. Eýropalyq odaqqa kirý tý­ra­ly kelissózderdi bastaýǵa qa­jet­ti 14 baǵdardy oryndaýda is júzinde eshqandaı ilgerileý bol­ǵan joq. Sondaı-aq «pande­mııa kezinde jappaı taralǵan sy­baı­las jemqorlyqtyń teris áser­leri men saıası tutqyndaý bel­gileri kúsheımese, azaıǵan joq». Sot qyzmetkerleri de, saıa­sı jetekshiler de qordalanǵan máse­lelerdi sheshe almady.

Onyń ústine, eldi jaıla­ǵan «jappaı sybaılas jem­qor­lyq qubylysy» men «tıim­siz jáne shamadan tys» mem­le­kettik sektordyń saldarynan Bos­nııa­nyń jan basyna shaq­qan­daǵy ishki jalpy ónimi Eýropalyq odaqtaǵy ortasha kórsetkishtiń úshten birine ǵana teń. Keıingi birneshe jylda elden jarty mıllıonǵa jýyq adam ketip, jas talanttar syrtqa qaraı aǵyldy. 

Bosnııa soǵys aıaqtalǵannan keıin 26 jyl ótkende áldeqaıda jaqsy memleketke aınalýy tıis edi. Onyń ornyna taǵy bir tereń daǵdarys kele jatyr. Bosnııalyq serb­terdiń kóshbasshysy Mı­lorad Dodık ultshyldarǵa uran tastap, Republika Srpska-ny (el­degi eki avtonomııalyq aımaqtyń biri) ortalyq úkimetke baǵyna bermeıtindeı táýelsizdikke qol jet­kizýdi talap etedi. Pikir­ta­las kúsheıgeni sonshalyq, Eýro­p­a­lyq odaqtyń Bosnııa jáne Ger­se­govınadaǵy joǵarǵy ókili Krı­stıan Shmıdt halyqaralyq qoǵamdastyqty eldegi ahýalǵa aralasýǵa taǵy shaqyrdy. 

Biraq bul qadam Bosnııanyń dertine shıpa bolar emes. Qazirgi saıası daǵdarystyń bir faktory – genosıdti joqqa shyǵarýǵa tyıym salatyn daýly jańa zań. Qujatty qyzmetinen ketýine birneshe kún qalǵanda halyq­aralyq joǵarǵy ókil ótken jazda engizgen-tuǵyn. Jaýap retinde bosnııalyq serbter birden jalpy memlekettik fýnksııalardy alyp tastady. Sodan keıin Dodık qatań talaptar qoıa bastady. 

Dodık anda-sanda Republika Srpska-ny Bosnııadan tolyǵymen bólinip shyǵýǵa shaqyrady. Bul pikir ony qoǵamda qyzý tal­qylaýǵa ıtermeledi. Biraq ony baıyppen qabyldaýǵa bolmaıdy. О́ıtkeni Serbııa da, Reseı de Bosnııanyń aýmaqtyq tutastyǵyn saqtaýǵa shaqyrdy.

Biraq daǵdarys Bosnııadaǵy ultaralyq alaýyzdyqty tereń­detip, halyqaralyq qoǵam­das­tyqtyń eldegi róline nuqsan keltiredi. Bosnııa halyq­aralyq qoǵamdastyqtyń qalaýyna saı sheshimder qabyldap, engizip, júzege asyratyn protektorat pa? Álde óz máselesin ózi sheshetin naǵyz egemen el me?

Bylaısha aıtqanda, halyqara­lyq joǵarǵy ókildiń keńsesi (so­ǵystan keıin bul qyzmetti men birinshi bolyp atqarǵan edim) endigi jerde máseleniń bir bóligin sheshetin qurylym emes. Bosnıaktar mundaı keńse elde bolǵandyqtan bosnııalyq serb­terge nemese bosnııalyq hor­vat­tarǵa qarsy halyqaralyq shara qoldanýdy únemi talap etedi. О́z kezeginde keıingileri mun­daı áreket shynymen de qa­byl­danady dep qorqady. Sonyń saldarynan senimsizdik paıda bolady. О́ıtkeni eki tarap ta eldi qalpyna keltirý úshin mámilege kelýdi qajet dep sanamaıdy.

Qazirgi daǵdarystyń bas­ty faktory – jyl sońynda Bosnııada ótetin jalpy saılaý. 2020 jylǵy jergilikti saılaý­da oppozısııalyq partııalar ult­shyl kúshterge qarsy turyp, Saraevodaǵy jáne bosnııalyq serbterdiń ortalyǵy Banıa Lýkada basym jeńiske jetti. Bedelinen aırylýdan qoryqqan ultshyl kóshbasshylar jan-jaqtan talpynyp, jańa daǵdarys týdyrýǵa yntaly. Sóıtip qoldaýshylar sanyn arttyryp almaq. 

Jalpy saılaýdyń jospar­lanǵandaı ótýi mańyzdy. Biraq keıin halyqaralyq qoǵamdastyq Bosnııaǵa degen kózqarasyn qaıta qaraýy kerek. Eger protektorat retinde esepteýge daıyn bolmasa, artqa sheginip, eldiń taǵdyryn jańa kóshbasshylardyń qolyna tapsyrýy kerek. Bul prosess baıaý jáne qıyn júredi. Áıtse de Bosnııa egemen el retinde ómir súrýi úshin erte me, kesh pe qajet shara. 

Degenmen halyqaralyq qo­ǵam­dastyq eki qıyn shart qoıýy qajet. Bosnııanyń aýmaqtyq tutas­tyǵy saqtalýǵa tıis. Son­daı-aq Eýropalyq odaqtyń el­degi shaǵyn áskerı mıssııasy qalýy qajet. О́ıtkeni qajettilik týyn­daǵanda NATO-nyń jedel kúsh­terin shaqyrýǵa múmkindik beredi.

Bıyl Bosnııa úshin saıası turaqsyzdyqqa toly jyl bolatyny sózsiz. Bosnııalyq serb ultshyldary ózderine kóbirek bılik berilgenin qalaıdy. Al Dodık AQSh-tyń salǵan jańa sanksııalaryna qaramastan óz jaqtastaryn jınaý úshin batyl áreketke barýy yqtımal. So­nymen birge bosnııalyq ult­shyldar bıliktiń Saraevoǵa shoǵyrlanǵanyn talap etedi. Buǵan qol jetkizý maqsatynda halyqaralyq qoǵamdastyqtan kómek kútedi. Al bosnııalyq horvat ultshyldary, óz kezeginde, eldiń eń joǵary sheshim qabyldaý organynda ókildik etý quqyǵynan aıyratyn saılaý týraly zańǵa narazy (bul negizsiz emes).

Bul saıası daǵdarys, Bosnııa úshin birinshi de, sońǵysy da emes. Taǵy bir aýqymdy halyqaralyq is-qımyl qolǵa alynatyn bolsa, oǵan tańǵalmaımyn. Biraq bul durys emes. Bosnııaǵa endi pro­­tektorat retinde qaraýǵa bol­­maıdy. Eýropalyq odaq pen AQSh kómektesýge daıyn ári nıetti ekenine qaramastan, bos­nııa­lyqtar Bosnııa úshin jaýap­ker­shilikti óz moınyna alýy kerek.

Karl BILDT, 

Shvesııanyń burynǵy premer-mınıstri jáne syrtqy ister mınıstri

Copyright: Project Syndicate, 2022.

www.project-syndicate.org