Esimnen ketpes eki etıýd

«Bir Otanym dep...»

7 synypta júrgenimde Serik Sháki­baev­tyń «Úlken Túrkistannyń kúı­reýi» degen kitaby shyqty. Aýyl kitap­ha­nasynan úıge ákep bas almaı oqydym. Kitap bastan-aıaq Mustafa Shoqaı­ǵa arnalypty, ol ákem aıtqandaı bizdiń aýyl­dan shyqqan birtýar azamat emes, týǵan eliniń baqytyna kereǵar turǵan dushpan, Otanyn satqan naǵyzdyń ózi eken. 

Ákemniń aýzynan Mustafa túspeıdi. Ekeýi bir topyraqta ómirge kelgen qatar-qurby, 1938 jyly týǵan jerge at basyn burǵanda el-jurtty aralap, birge júrgen úzeńgi joldas.

− Sonda ústine aq kástóm-shalbar kıip, qolyna qońyrqaı taıaq ustaǵan Mustafa el ishine barǵanda qasyndaǵy jora-joldas, aǵaıynǵa qarap bir sóz aıtty. «Qoıdy soıa bermeńder, ósirińder. Gúl ósirińder», − dedi. «Qoıdy soıa bermeńder» degenin túsindik, mal basyn kóbeıtińder degeni ǵoı. Al «gúl ósirińder» degeni nesi eken, mynadaı boz topyraqqa gúl qaıdan óssin dep tańǵaldyq. Sóıtsek, gúlge sý quısa, óspeıtin jeri bolmaıdy eken. Mádenıetti bolyńdar degeni eken ǵoı, jaryqtyqtyń. Uzamaı Mustafa elden ketip, fransýz asypty degendi estidik. Sóıtsek, bul el-jurtpen qoshtasa kelgen beti eken. 

− Áke, osy Mustafa aýzyńyzdan túspeıdi, myna kitaptan oqydym, ol Otanyn satqan satqyn eken ǵoı, − dedim qaraqońyr kitapty qolyma ustap turyp.

Ákem maǵan kóz astymen qarap otyryp qaldy. Kenet tamaǵyn bir kenep ap bir-aq aýyz sóz aıtty.

− Ákeńe senesiń be, kitapqa senesiń be?!.

Jyljyp jyldar ótti. Ábden shaý tartqan shaǵynda ákem perzentin taǵy da sózge tartty.

− Mustafanyń bar qyzyǵyn Ibirahim kókeń kórdi ǵoı, − dedi kóz astymen qarap. – Áıteýir aman qaldy...

Ibragım Shoqaev – ákemniń nemere inisi. Oqyǵan kisi, zerdeli azamat, jastyq shaǵyn fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor Dosmuhanbet Kishibekovpen birge ótkizgen partalas dosy. О́kimettiń quryǵyna túskendegi bar aıyby – Mustafa Shoqaımen bir topyraqta týyp, ákeleriniń attas bolýy. Shoqaev kókem (biz osylaı ataıtynbyz) Stalın ólgenshe NKVD-nyń qarmaǵyna ilinip, baqylaýda júripti. Partııa qatarynan shyǵaryp, mektep dırektory, balalar úıiniń bastyǵy qyzmetinen bosatylyp, aqyrynda bastaýysh synyptyń muǵalimi bop zeınetke iligipti. Maǵan da bastaýyshta qara tanytyp, kózimdi ashqan ózimniń Shoqaev kókem. 

− Áıteýir ıtjekkenge aıdalmaı, zoba­lańda atylmaı aman qaldy. Áıtpese bular oıyna kelgenderin istedi ǵoı, − dep ákem bireýdi izdegendeı aınalasyna ańtaryla qarady.

Úlken tarıhty ishinara bilsek te, úı aı­nalasyndaǵy kishkentaı tarıhty bilmeıdi ekenbiz. Táýelsizdik alyp, atymyz arqanyn úzgen soń biz de bilgenimizdi aıtyp, úlken tarıhqa ún qosýǵa tyrystyq. 1991 jyly Mádenıet mınıstrligi jarııalaǵan «Astana – Báıterek» ádebı báıgesine qatysyp, ákem aıtqan álgi estelikti kórkemdik deńgeıge jetkizip, «Qoı men gúl» degen áńgime jazyp, bas báıgeni ıemdendim. Sonda qatar júrgen bel qurdas «Mustafa Shoqaı predatel ǵoı» degeni jaıbaraqat turyp. Men de ákem sııaqty otyryp qaldym. Táýelsizdik qaıyǵyn erkin esip, asaý tolqyndy baǵyndyra bastaǵan kezde álgi tatý joldas Mustafa ómirin arqaý ǵyp sahnalyq shyǵarma jazypty. Qoıylym tusaýkeserine meni shaqyrmady, sirá, sóz estip qalam ba dep seskense kerek.

Akademık Mámbet Qoıgeldi kógildir ekrannan bir sary altyndaı salmaqty sóz aıtty. «Shapandy kıtelge, musyl­man­dyqty hrıstıandyqqa aıyrbastap ketkenderdiń betin ashatyn kez keldi», dedi. Mustafa ómirde tik júrip, tul ótti, júrgen soqpaǵynan tabanyn taıdyrmady. Oǵan «jolyńnan qaıt, baǵytyńdy ózgert» degen nusqaý kóp boldy. Ol bas ımedi, óıtkeni bolshevızmge senbedi. Júregi Shıelide, súıegi Berlınde qaldy.

Ákemniń aıtqan sózi qulaǵymda. «Bir Otanym dep ótti ǵoı ómirden», dedi Mustafa týraly sózdi qaıyryp. Onyń perzenti de, súıgen jary da, aǵaıyn-týmasy da bir Otany boldy.

Ákem qasymda joq.

Kitapqa emes, ózine sengenimdi estı almaı ketti.

Kóptırajdy gazettiń qudireti

Qıyn ótkelderdiń bárinen jeńispen ótken akademık, Lenındik syılyqtyń laýreaty Shahmardan Esenov ózi joǵa­ry bilim alǵan ystyq uıasy – Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyna kafed­ra meńgerýshisi bop qaıta oraldy. Stý­dent qaýym men oqytýshylar eki ret Geologııa mınıstri, Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń orynbasary, Ǵylym akademııasynyń prezıdenti bolǵan tulǵany jaqynnan kórgende jandary tolqyp, syrtynan Qarataýdaı bıik tulǵasyna kózderi tolǵansha súısine qarap ótetin. Birtýar ǵalym, Qanysh Sátpaevtyń sońynan ergen tikeleı shákir­ti, geologııa salasynyń bilgiri aýdıtorııa­da leksııa oqyǵanda tyńdaýshylarǵa qazaq ǵylymy osy jerge kóship kelgendeı kóri­ne­tin. Onyń ár leksııasy ómirmen tyǵyz baılanysty edi.

Bir kúni ınstıtýttyń «Za ınjenernye kadry» degen kóptırajdy gazetine túlekter qaıta oraldy degen sarynda maqala jarııalanyp, Esenovtiń aty ata­lyp, ustazdyq ulaǵaty sóz bolady. Sol-aq eken, el dúrligip, «bul nege bun­daı sarynda jazylady?» degen úıme tabaq pikir aıtylyp, bastaýysh partııa uıy­mynyń kún tártibine másele bop qoıy­lyp, «toǵyz baldyq» talqylaý sońy jarǵa soǵylyp tynshydy. Akademık kafedra meńgerýshiliginen de bosatylyp, professor-oqytýshy bop qatarǵa qo­syldy.

Sol kezderi baspasózdiń kúshi Taýso­ǵardyń ekpinindeı kúshti-aq edi. «Baspasóz – ujymdyq úgitshi, ujymdyq nasıhatshy ǵana emes, sondaı-aq ujymdyq uıymdastyrýshy da» degen Lenınniń sózine de júginetinbiz. Sol joly da nasıhat sońy judyryqtaı jumylǵan uıymshyldyqqa ulasty, «óz jaqsymyz» taǵy bir kedergige tap boldy. Sóıtip, júıkege tıer qarekettiń sońy ajal bop kelip, bir kúni názik júrektiń lúpilin toqtatty. 

Baspasózdiń qara qyldy qaq jarǵan dáýreni qaıtyp oralsa ǵoı, shirkin! Búginderi «Hat sońynda adam bar», «Bir hattyń izimen», «Synap edik, qorytyndysy qandaı?» degen aıdarlardy ańsaımyz. Feleton jazylǵan jerdiń taǵdyry da gazettiń qolynda bolatyn. Kóptırajdy gazettiń qudiretiniń ózi osyndaı edi. Al qazir jekemenshik gazetterdiń jelkeni «tumandy teńiz tórinde jalt-jult etip jelkildep» tur. 

Sol adam taǵdyryn tarazyǵa salǵan pushpaqtaı gazet keıin Esenov esimin alǵan Mańǵystaý ýnıversıtetiniń mura­jaıynda jádiger retinde saqtaýly. Sarǵaıǵan gazette ótken kúnderdiń saryjolaq syry bar.

Qýandyq TÚMENBAI, 

jazýshy