Aýǵanstan kómekke muqtaj

Shetelderde Aýǵanstanmen aradaǵy halyqaralyq banktik tranzaksııalar men saýda toqtatylǵan-dy. Negizinen Amerıka Qurama Shtattarynyń talabyna sáıkes, buǵan deıingi 20 jylda ornatylǵan terrorızmge qarsy ere­jelerdiń keń aýqymyn engizý ar­qyly qol jetkizildi. Sonyń saldarynan Aýǵan­­stan­nyń memlekettik sektorynda jalaqy azaıyp, ekonomıkasy qul­dyrap ketti. Kóptegen damýǵa septigin tıgi­ze­tin jobalar qanshalyqty mańyzdy eke­nine qaramastan qyzmeti shektelip, toqy­raýǵa ushyrady.

Aýǵan qysynyń qaqaǵan mezgilinde baǵa sharyqtap, azyq-túlik tapshylyǵy kúsheıe tústi. Eldegi mektepter, emhanalar men aýrýhanalar jumysyn toqtatty. Osylaısha, aýǵan halqynyń kómekke muqtajdyǵy kóbeıgen tusta olarǵa tipti qarapaıym máselede qol ushyn sozatyndar azaıdy. Bul «Talıban» bıligine qymbatqa túsip tur.

Halyqaralyq gýmanıtarlyq kómek qyzmetkerleri men aýǵan qaýymdastyǵy azyq-túlik kómegin, emhanalar jumysyn jáne uldar men qyzdardyń mektepte bilim alýyn qamtamasyz etýge bar kúshin salyp jatyr. Biraq qıyndyqtar óte kóp. Aýǵandyqtar qazir kedeıshilikpen, tipti asharshylyqpen betpe-bet kelip otyr.

Mundaı ahýal jalǵasa berse, bıyl búkil el aýyr kedeılikke dýshar bolady. Osy qystyń sońyna qaraı búkil el, halyqtyń 97 paıyzy syrttan kómek kelmese, asharshylyqqa ushyraýy múmkin.

Álemniń qalǵan bóligi, ásirese damy­ǵan elder esikti tars jaýyp alyp, kúnnen-kúnge artyp kele jatqan tragedııany umytyp kete alamyz dep oılamaýy kerek. Adamgershilikti bylaı qoıǵanda, Aýǵanstannyń kúıreýi saldarynan bolatyn turaqsyzdyq jaqyn mańdaǵy memleketterdiń bárine de seziledi. Kóptegen aýǵandyq jaqsy ómir izdep, bolashaqty shetelden izdeýi múmkin. Al tabysy taýsylǵan fermerler otandyq esirtki aınalymyn kúsheıtip jiberedi.

Sondyqtan Birikken Ulttar Uıymy men halyqaralyq kómek agenttikteri Aýǵan­standy tyǵyryqtan shyǵarý úshin qajetti qarajatty jınaýǵa tyry­sýy tıis. «Talıban» basshylyǵyna salyn­ǵan sanksııalar kútpegen jerden kómek agent­tikteriniń qarajat jınaý jáne jum­saý qabiletine kedergi keltirip otyr. Degenmen qazirgi kezde mundaı shekteý­lerdi alyp tastaýǵa qadam jasala bas­tady.

Árıne, aýǵan qyzdarynyń bilim alýyn qoldaý óte durys. Biraq jaqynda London ýnıversıtetiniń Shyǵystaný jáne Afrıkataný mektebiniń aýǵan sarapshysy Orzala Nemat aıtqandaı, qyz­dardy tiri qaldyratyn negizgi qyz­metterge – tamaq, sý jáne densaýlyq saqtaý qyzmetterine kómek kórsetýden bas tartý durys emes.

Aýǵanstandyq kózqaraspen qarasaq ta, Batys saıasatkerleriniń jeke múdde­leri turǵysynan qarasaq ta, qazirgi kúıze­listiń aqyry óte qorqynyshty. Ha­lyq­aralyq qoǵamdastyq basyn «qum­ǵa tyǵyp almaı», áreket etýi qajet. «Talı­bandardy» qoldamaı-aq atqary­latyn úsh baǵyt bar.

Birinshiden, aqsha qoljetimdi bolýy kerek. BUU 2022 jyly Aýǵanstandaǵy eń osal toptaǵy adamdarǵa kómektesý úshin 4,5 mıllıard dollar jınaýǵa tyrysady. Osyndaı qadam arqyly azyq-túlikke, baspanaǵa, dári-dármekke jáne qorǵaýǵa muqtaj 21 mıllıonnan astam adamǵa kómek kórsetiledi. Mundaı somany halyqaralyq qoǵamdastyq taba alatyny sózsiz. Jyl basynda osyǵan oraı ótkiziletin konferensııa atalǵan máselelerge nazar aýdarýǵa kómektespek.

Buǵan qosa, jaqynda BUU Qaýipsizdik Keńesi gýmanıtarlyq qyzmetti keıbir «Talıban» múshelerine salynǵan sanksııalar rejiminen bólek qarastyratyn qarar qabyldady. Bul shara qarjy ıns­tıtýttary men kommersııalyq sýbek­tilerge gýmanıtarlyq uıymdarǵa qoldaý kórsetken kezde qoldanystaǵy sanksııa­lardy buzbaıtynyna zańdy kepildik beredi. Elder men qarjy ınstıtýttary jańa múmkindikti barynsha paıdalanýy kerek. Endigi jerde sheginerge jol joq.

Ekinshiden, donorlyq qarjylan­dyrýdy paıdalanýdy ıkemdeý kerek. Mysaly, Dúnıejúzilik bankte Aýǵan­stanǵa arnalǵan 1,5 mıllıard dollar senimgerlik qory bar. Sondaı-aq jaqyn­da 280 mıllıon dollar aýdarýǵa kelis­kenin jarııalady. Qarajattyń bir bóli­gi densaýlyq saqtaýdy qamtamasyz etý úshin BUU Balalar qoryna (IýNISEF), kelesi bóligi Dúnıejúzilik azyq-túlik baǵdarlamasyna beriledi. Endi bıylǵy qysta aýǵan halqyna kómek­tesý úshin búkil qordy qaıta qaraý kerek.

Sondaı-aq donorlyq qarjy­lan­dyrýdy bıýdjettik sala qyzmetker­leriniń jalaqysyn tóleýge jáne aýǵan­dyq mekemelerdiń densaý­lyq saq­taý men bilim berý sekildi negiz­gi qyz­met­terdi kórsetýge kómektesý úshin paı­dalanýǵa bolady. Biraq bul «Talıbandy» qoldaý retinde qarasty­ryl­maýy kerek. Mańyzdy memlekettik fýnksııalarǵa jasalǵan mundaı qoldaý aýǵandyqtardyń bolashaqqa úmitin oıatyp, óz elinde qalýǵa jol ashady. Qańyrap qalǵan memleket, kerisinshe, azap pen turaqsyzdyqtyń kilti.

Úshinshiden, halyqaralyq qoǵam­dastyq Aýǵanstanǵa qatysty ustanymyn naqty bilýi kerek. Qazirgi ýaqytta álem «Talıban» rejiminen ne kútetinin naqty anyqtamaı-aq onyń túrli halyqaralyq normalarǵa saı bolýyn kútedi. Al «Talıban» uıymy muny oryndaýǵa yntaly emes nemese olardyń nıetteri qandaı ekeni túsiniksiz.

Mundaı tásil is júzinde sátsizdikke ákeledi. Halyqaralyq qoǵamdastyq óz talaptaryn naqty ári qabyldanatyndaı etip qoıýy kerek. Sonymen qatar áldeqaıda belsendi áreket etkeni jón. Buǵan keıbir ekonomıkalyq sanksııa­lardy jeńildetý ne alyp tastaý nemese damýǵa uzaq merzimdi kómekti birtin­dep qaıta engizý kiredi. Onyń orny­na halyqaralyq qoǵamdastyqty alań­datyp otyrǵan máselelerdi oryndaýdy, sonyń ishinde áıelder men qyzdardyń quqyqtaryn ilgeriletýdi suraı alamyz.

Bul qadamdardy «taspen urǵandy aspen urǵandaı» jomart áreket dep qarastyrýǵa bolmaıdy. Álem Aýǵanstan halqyna qajetti qoldaýdy kórsetýi kerek. О́ıtkeni sátsizdiktiń saldaryn – qıyndyqtyń azabyn olar jalǵyz tartpaýy tıis.

Gordon BRAÝN,

Ulybrıtanııanyń burynǵy

premer-mınıstri, Birikken Ulttar Uıymynyń Jahandyq bilim berý jónindegi arnaıy ókili jáne Jahandyq bilim berý múmkindikterin qarjylandyrý jónindegi halyqaralyq komıssııanyń tóraǵasy

Martın GRIFFITS,

Birikken Ulttar Uıymynyń gýmanıtarlyq isterdi úılestirý keńsesiniń Tótenshe jaǵdaıda kómek kórsetý jónindegi úılestirýshisi jáne Bas hatshysynyń orynbasary

Copyright: Project Syndicate, 2022.

www.project-syndicate.org