«Belgisiz» arý kim?

Al kenepke kórik bergen kórkem arý týraly oılanbaý, tol­ǵan­baý, onyń tarıhy hám taǵdy­ryn bilýge qumartpaý múmkin emes. Kartınadaǵy «Belgisizdi» aqyn Aleksandr Bloktyń «Beı­tany­syndaǵy» sulýmen shatastyratyndar kóp. Tipti týyndynyń ataýyn da «Belgisiz» emes, «Beıtanys» dep atap ketkender tym-tym jıi kez­desedi. Alaıda ol arý men bul arýdy eshnárse baılanystyrmaıdy, ekeýi eki bólek álem.

Sýretshi Ivan Kramskoı HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy orys keskindeme mektebiniń eń kórnekti týyndylarynyń biri sanalatyn óziniń «Belgisizin» 1883 jyly salǵan jáne shyǵarma týra sol jyly Sankt-Peterbýrgtegi Wanderers kórmesinde alǵash ret halyqqa usynyldy. Maıly boıaý­men kestelengen kartınanyń uzyn­­dyǵy – 99, eni – 75,5 santımetr.

Bar baǵaly kıimdi ústine kıip kúımede otyrǵan sonshalyqty kór­kem, biraq kózine muń uıala­ǵan sulýdyń kelbeti sol kezdiń ózinde-aq qyzý talqynyń arqaýy­na aınal­ǵan. 1880-jyldyń soń­ǵy sán úlgisimen kıingen syl­qymnyń ústindegi aqshyl qaýyr­syn qadalǵan bas kıimi, qym­bat teriden tigilip, atlas lentamen bezendirilgen paltosy, altyn bilezik, mýfel, juqa bylǵary qolǵap – munyń barlyǵy keskindeme keıipkeriniń bolmysy men áleýmettik hám qoǵamdaǵy orny týraly, sulýdyń prototıpi jaıly túrli boljamdar jasaýǵa bastama boldy. Pikirler san-saq­qa júgirdi. Portrettegi keıipker­diń shyn ómirdegi beınesin tabý­ǵa degen talpynystyń sanynda shek bolǵan joq. Sondaı boljam­dardyń biri negizinen 1875 jyly salynǵan Marııa Pavlovna Iаro­shenkonyń portretimen ortaq uqsastyq aıasynda qarastyrylsa, ekinshi nusqa 1880-jyldardaǵy joǵarǵy taptaǵy jalpy áıel za­tynyń jıyntyq beınesinen týǵan, sol arqyly sýretshi zamana tynysyn berýge umtylǵan degen boljam tóńiregine toqaılasady.

Kelesi nusqa, naqtyraq aıt­saq ónertanýshy, jazýshy, pedagog Irına Chıjovanyń pikirinshe, kartına áý basta Aleksandr II pat­shanyń naqsúıeri Ekate­rına Dol­gorýkovaǵa arnalyp salynǵan, keıin patsha qaıtys bolǵannan keıin sýretshi ony túrlendirip, ári qaraı damytqan degen boljamdy alǵa tartady. Alaıda bul oıdyń qısynsyzdyǵy sol, sýret Aleksandr II patsha qaıtys bolǵannan keıin eki jyldan keıin ómirge kelgen. Al Ekaterına Mı­­­haı­lovnany patshanyń kózi tirisinde-aq II Aleksandrdyń týys­­tary moıyndamaǵan. Tip­ti 1878 jyly Ekaterına ómir­ge ákelgen náreste qyzdy da saraı­­daǵylar ózekten teýip, teris aınalǵan. Biraq bul jaǵdaı Ekaterınaǵa óler­deı ǵashyq patshanyń mahabbatyn aınyta almady, kerisinshe óle-ólgenshe Dolgorýkovaǵa degen mahabbat jalynyna ór­tengen Aleksandr II sońǵy demi úzilgenshe aıaýly jaryn súıip ótti. Patsha ólgen soń álbette saraı ishi tár­ti­biniń de ózgereri daýsyz. Al taq ıegeri aýysyp jatqan osynaý almaǵaıyp tusta saraıda laýa­zymdy qyzmet at­qar­ǵan sýret­shiniń burynǵy pat­shanyń saraıdan qýylyp, shetel asyrylǵan naq­súıerin kes­kin­deýi qanshalyqty qısynǵa qonym­dy?!.

Al sońǵy nusqasy árıne, ro­mantıkalyq baǵyttaǵy boljam. Jáne ol osyǵan deıingi aıtylǵan boljamdardyń ishindegi shyndyqqa barynsha jaqyny sanalady. Bul – áıgili aqsúıek áýletinen shyqqan Bestýjev esimdi aýqatty azamatqa turmysqa shyqqan qarapaıym sharýa qyzy Matrena Savvıshınanyń tóńireginen tarqatylatyn ańyz. Sharýa qyzyna ǵashyq bolyp, oǵan úılengen Bestýjev arýdy aqsúıektik ómirdiń barlyq qyr-syryna qanyqtyryp, tár­bıeleıdi. Bul álbette el arasynda jeldeı gýlep, qyzý áńgimeniń arqaýy bolady. Ásirese, arýdyń kórgen jannyń tilin baılar ǵa­jap sulýlyǵy alys-jaqynǵa tez taraıdy. El aý­zyn­da júr­gen sulýmen sýretshi Sankt-Peter­býrgte tanysyp, ádemi arýdyń ajaryna tili baılanyp, esi kete ǵashyq bolady. О́nerdegi mýzasyna jolyǵyp, shabytyna erik bergen qylqalam sheberi ózine málim, ózgelerge belgisiz arýdy osylaısha máńgilik ólmeıtin óner týyndysyna aınaldyrady. Alaıda zertteýshiler tarapynan jıi keltiriletin bul nusqa da naqty emes, ónertanýshylardyń kezekti, biraq shyndyqqa barynsha jaqyn, janasymdy degen boljamy ǵana.

Áıgili kartınanyń jum­baq prototıpinen bólek, son­daı-aq keıbir zertteýshiler týyn­dy­nyń tylsymdyǵyn aıtady. «Belgisizdi» tórine ilgen jan­dardyń úıinde belgisiz jaǵdaıda baqytsyzdyq ornaı­tyn­dyǵy da jıi tilge tıek eti­ledi. Tipti bul kartına sý­­retshi­niń ózin de «jylatyp ket­ti» degen boljam bar. Týyn­dy ómir­ge kelgennen keıin kóp ót­peı sýretshi eki birdeı uly­nan aıyrylady. «Belgisizdiń» odan keıin­gi shetel asyp oryn tap­qan mekenderinde de, Reseıge oral­ǵannan keıingi turaqtarynda da únemi baqytsyz jaǵdaıdalar qaıtalanyp otyrǵandyǵy jaıly derekterdi tizbelep aıtýǵa bolady. Sondyqtan bolsa kerek, ásem bolsa da bar qupııasy men syryn, mıstıkasy men jumbaǵyn ishine búkken kartınaǵa egelik etýge qu­mar­týshylardyń qatary ýaqyt óte kele sap tıylǵan. Týyndynyń tylsymynan qashqan adamdar «Belgisizden» múldem bas tartqan. Osylaısha, Reseıdi ǵana emes, shetel asyp shartarapty sharlaǵan, kórkemdigi til baılap, ataǵy jer jarǵan keremet kartına sońynda otany­na qaıtyp oralyp, Más­keýdegi áıgili Tretıakov galereıasynan óz ornyn tabady. Kúni búginge deıin sol jerde saqtaýly.

P.S.Sáıkestik pe bilmedik, Oralhan Bókeı shyǵarmashylyǵyn zertteý barysynda Shyńǵystaıǵa arnaıy baryp, jazýshynyń qara shańyraǵynyń tabaldyryǵyn attaǵanda úıdiń tórinde ilingen dál osy Kramskoıdyń «Belgisiz» arýyna kózimiz túsken edi. Qalamgerdiń qaryndasy Ǵalııa Bókeıqyzy aǵasynyń qylqalam týyndylaryn, onyń ishinde, ásirese osy «Belgisizdi» erekshe jaqsy kórgenin aıtyp berdi. Tipti kartınanyń kóshirmesin Máskeýden arnaıy aldyrtypty. Ne desek te bir Allaǵa aıan ǵoı, biraq jazýshy ómiriniń sońyndaǵy birinen keıin biri oryn alǵan qaıǵyly jaǵdaılarǵa tylsymǵa toly «Belgisiz arýdyń» áseri bolmady ma eken degen oıdyń sol sátte sanamyzda qylań bergenin qalaı jasyraıyq?! Tylsymnyń aty tylsym ǵoı qashanda... Álbette, aqıqatyn tek Alla biledi...