Taýardy tańbalaý tutynýshyǵa da, ekonomıkaǵa da tıimdi

– Arman Dáýletuly, taýar­lardy tańbalaýdyń qan­daı artyqshylyǵy bar? Qazaq­standa sıfrly tańbalaýdy engizýdiń maqsat-mindetteri qandaı?

– Taýarlardy sıfrly tańba­laý – álemde bar tájirıbe. Onyń bas­ty maqsaty – halyqty jalǵan ónimnen qorǵaý jáne kóleńkeli bız­nes pen kontrafaktige toıtarys berý. Qazaqstanda taýarlar­dy tańbalaý men qadaǵalaýdy en­gizý Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq sheńberindegi kelisim men eli­miz­diń «Saý­da qyzmetin retteý týraly» Zańy aıasynda júzege asty.

Taýarlardy tańbalaý júıesi Qazaqstanǵa birden engizilgen joq. Áýeli qanatqaqty joba retin­de qolǵa alyndy. Sıfrly tań­balaý prosesin talqylaýǵa bar­­lyq múddeli tarap tartyl­dy. Kópshiliktiń usynys-pikiri eskerilip, jan-jaqty talqy­laýdan ótkennen keıin ǵana sıfr­ly tańbalaý júıesi birtindep qoldanysqa ene bastady.

Aldymen tabıǵı teriden ja­sal­ǵan buıymdar (2019 jylǵy 31 naýryzdan bastap), sodan keıin temeki buıymdary (2020 jylǵy 1 qazannan bastap) jáne aıaqkıimder (2021 jylǵy 1 qara­shadan bastap) tańbalandy.

Qazirgi ekonomıkalyq jaǵ­daıǵa baılanysty biz taýar­lar­dy tańbalaýdy jedel engizý­­diń merzimi men oryndalý ýaqy­tyn qaıtadan qaraýǵa sheshim qa­byl­dadyq. Osyǵan baılanys­ty tańbalaýǵa jatatyn taýarlar tiz­besin keńeıtýge ýaqytsha mora­torıı jarııalaý týraly másele talqylanyp jatyr.

– Qazirgi tańda Qazaq­stan­daǵy kóleńkeli eko­no­mıkanyń úlesi 23,5% deń­geıinde tur. Bul kórsetkishti tó­m­en­detýge sıfr­ly tańbalaý­dyń qanshalyqty paıdasy bar?

– Jalpy, taýardy tańbalaý­dyń ózi kóleńkeli ekonomıka úle­sin qysqartýǵa baǵyttalǵan. Bul jú­ıeni burynnan engizgen el­der­de kontrabandalyq ónim aınalymy 30%-ǵa deıin qysqar­ǵanyn baıqaýǵa bolady. Son­dyqtan taýarlardy sıfrly sáı­kestendirý ekonomıkaǵa tıimdi sheshim dep senimmen aıtýǵa bolady. Bul tutynýshylarǵa da tıimdi. О́ıtkeni resmı organdarda tirkelmegen, tekserilmegen ónimderdiń sapasy da kúmándi. Al taýar tańbalansa, onyń sapasy, paıdalaný merzimi, elge kelý merzimi – bári qadaǵalanyp otyrady. Eger ónimniń jaramdylyq merzimi bitse, birden alynyp tastalady. Osylaısha, azamattar sapaly, densaýlyǵyna zııan kelmeıtin taýarlarǵa qol jet­kizedi. Sonymen qatar taýar­lar­dy tańbalaý adal básekeles­tikti damytýǵa da yqpal ete­di. Adal óndirýshiler men ımport­taý­shylardyń bıznesin damytýǵa kómektesip, otandyq kásipkerlikti qoldaýǵa septigin tıgizedi.

Sıfrly tańbalaý saýda sala­syndaǵy keıbir qordalanǵan máse­lelerdi sheshýge de kómek­tesedi. Aıtalyq, tańbalaý kezinde taýardyń óndirilgen sátinen bas­tap, elimizge jetkizilý tizbegi tolyq baqylaýǵa alynyp, qaıdan shyqqany, kim óndirgeni, qandaı jolmen saqtalǵany týraly bar­lyq aqparat qamtylady.

– Jalpy, Qazaqstanda tań­balaýdy engizýdiń naqty qandaı jetistikterin atap óter edińiz?

– Álbette, búginge deıin taýar­dy tańbalaýdyń qazaqstan­dyq tájirıbesinde birtalaı jetis­tik­ke qol jetkizdik. My­saly, byltyr temeki ónim­derin tańbalaý engizildi. Nátı­jesinde, qaǵaz ak­sız­dik markasy alynyp tastaldy. Bul 2022 jyly bızneske 450 mln teńgeden astam qarajatty únem­deýge múmkindik berdi.

2021 jyly sıfrly kodpen tańbalanatyn taýar sanynyń 219 mln býmaǵa (23,5%) óskeni ataldy. Deklarasııalanatyn ónimge degen suranystyń ósýine baı­lanysty balamaly temeki ónim­deriniń ımporty 35%-ǵa artty. Tańbalaý men qadaǵalaýdy engizý esebinen 2025 jylǵa deıin bıýdjetke túsetin túsimder 3 mlrd teńgeden asady dep josparlanyp otyr.

– Byltyr jyldyń aıaǵyna qaraı aıaqkıimder de tańbalana bastady. Biraq osyǵan qatysty kóptegen syn-pikir aıtyldy. Ásirese aıaqkıim satýshylar tańbalaýdyń qymbatqa túskenin aıtyp, shaǵymdandy...

– Aıaqkıim taýarlaryn tań­balaýǵa qatysty týyndaǵan máseleniń bárine taldaý júrgizip, mynadaı nátıje aldyq: aıaqkıim­niń bir jubyn tańbalaýǵa jum­sala­tyn jalpy shyǵyndar: iri satý­shylar úshin 19,9 teńgeni (aıaqkıim­niń ortasha baǵasynyń – 0,2%-y), orta kásipkerler úshin 49,5 teńgeni (aıaqkıimniń ortasha ba­ǵasynyń 0,5%-y), shaǵyn bız­nes úshin 37,3 teńgeni (aıaqkıim­niń ortasha baǵasynyń 0,4%-y) qurady.

Budan bólek, «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasymen, salalyq bıznes jáne qaýymdastyq ókilderimen birlese qoǵamdyq tyńdaýlar ótkizildi. Taýarlardy tańbalaýdyń biryńǵaı operatory – «Qazaqtelekom» AQ mindetti tańbalaýǵa daıyndyq kezinde Qazaqstan úshin aıaqkıim shyǵaratyn 45 sheteldik zaýytpen kelis­sózder júrgizdi. Olardyń kóp­shiligi Reseı naryǵyna arnal­ǵan aıaqkıimdi 1,5 jyldan beri tań­balap keledi jáne olar Qazaq­stannyń kásipkerlerine de kó­mek­tesýge daıyn ekenin jetkizdi.

Al aıaqkıimge engiziletin kod­qa qatysty aıtsaq, eger taýar aınalymy kóp bolmasa, onda taýarlarǵa kod jazý úshin arnaıy jabdyq satyp alýdyń jáne baǵdarlamalyq qamtamasyz etý­diń qajeti joq. Kásipkerlerden bul talap etilmeıdi, óndirýshiler men ımporttaýshylar aqparattyq júıede tańbalaý kodtaryn ózderi alady jáne olardy óz betinshe basyp shyǵara alady.

Elimizde aıaqkıimniń mindetti tańbalanýy engizilgen sátten bas­tap, aıaqkıimniń resmı ımporty 37,2-den 53,1 mln jupqa deıin – 13 mln jupqa (30%-ǵa) ulǵaıdy. Tańbalaýdy engizgenge deıin 2018-2020 jyldardaǵy osy kezeńde aıaq­kıim ımportynyń kórsetkishi 35-39 mln jup aralyǵynda quby­lyp turǵan edi. Tańbalaýdan keıin ımporttyń kúrt sekirýi naryq­tyń «kóleńkeden» shyqqanyn jáne memlekettik organdardyń baqy­laýy tıimdi ekenin aıǵaqtaıdy.

Aıtpaqshy, kásipkerlerge yńǵaıly bolý úshin 2022 jyldyń sáýirine deıin elge ákelingen aıaq­kıimdi (qaldyqtardy) tańba­syz satýǵa ruqsat etildi. Buǵan qosa, shaǵyn bıznesti qoldaý maq­sa­tynda tańbalaý operatory 2022 jyldyń 1 naýryzynda qalǵan aıaq­­kıimderdi tegin tańbalaý boıyn­sha aksııany bastady. Aksııa barysynda kásipkerler operator qarajaty esebinen tańbalaý kodtaryn basyp shyǵarýǵa múmkindik aldy. Kásipkerlerden kelip túsip jatqan ótinishter de jerde qalǵan joq. Olardyń usynysymen bú­ginge deıin Qazaqstanǵa ákelin­gen aıaqkıimdi tańbalaý merzimin bir jylǵa uzartý týraly sheshim qabyldanǵanyn atap ótken jón.

– Tańbalaýǵa mindetti taýarlar tizimine jaqyn arada qandaı taýarlar qosylýy múmkin, jalpy qandaı ónimderdi mindetti túrde tańbalaý kerek dep oılaısyz?

– Birinshi kezekte kontra­fakti­lik yqtımaldylyǵy joǵary taýarlardy tańbalaý qajet. Sa­pasy men qaýipsizdigi halyq den­saýlyǵyna tikeleı áser etetin kóp­shilik tutynatyn taýarlar men áleýmettik mańyzy bar taýar­lardy tańbalaýdy pysyqtaý mańyzdy. Sondaı-aq taýar toptaryn qaraý kezinde EAEO elderine eksporttalatyn taýarlar legine erekshe nazar aýdarǵan jón. Bul jaǵdaıda tańbalaý basqa eldiń aýmaǵyna engizilgen tańbalaý túrindegi tehnıkalyq kedergini alyp tastaýǵa múmkindik beredi.

Endi dárilik zattardy tańba­laý boıynsha qanatqaqty joba tájirıbege endi. Bıylǵy shilde aıynan bastap, 90 ataýly dárilik zatty kezeń-kezeńimen tańba­laý­ǵa daıyndyq júrgizilip jatyr. Bul Qazaqstanda óndiriletin jáne ótkiziletin dárilik zattardyń – 1%-y.

Sondaı-aq qazir óndirýshi za­ýyt­­­tarda sýdy tańbalaýdyń táji­rı­besi qolǵa alyndy («Arys» mı­ne­raldy sýy», Calipso, Tassay jáne t.b.). Sonyń nátıjesi boıynsha jaqynda sheshim qabyldanady.

Bolashaqta mindetti tańba­laýǵa jatatyn taýarlardyń tizbe­si keńeıtilýi múmkin. Biraq aldy­men taldaý jumystary júr­gi­zi­ledi, ulttyq múddeler de eskeri­ledi, sodan keıin ǵana sheshim qabyldanatynyn eskerte keteıin.

Áńgimelesken

Qymbat TOQTAMURAT,

«Egemen Qazaqstan»