Ekonomıka qaıtse eńse tikteıdi?

Jyldar boıy bir saryndy ekono­mıkaǵa arqa súıep keldik. Munaıdyń baǵasy ósse, tabys molaıady, munaı arzandasa, tabys ta tómendeıdi. Mine, osy ustanym kúni búginge deıin qyzmet etti. Endi jańa tendensııalarǵa ilespesek, adamı kapıtaldy damytpasaq, shaǵyn jáne orta bıznesti qarjylandyrý máselesinde ádildik ornatpasaq, zil batpan problemalardyń birinen soń birine urynar túrimiz bar. Ahýal túzelmese, jaqyn arada aldan shyǵýy múmkin problemalar qandaı? Birinshi kezektegi túıtkil – Ulttyq qor qarjysynyń taý­sylýy. Qordaǵy aqsha qazirdiń ózinde azaımaýy tıis qaldyqqa taıap qaldy. Bıyl qordan 4,6 trln teńge transfert jasaý josparlanǵan. Sonyń 1,2 trln teńgesi alyndy. Osymen úshinshi jyl qatarynan keleshek urpaqqa dep ashqan qordan 4,5 trln teńgeden astam qarjy alyp jatyrmyz. Sóıtip, Ulttyq qor bıýdjet jyrtyǵyn jamaıtyn tetikke aınaldy. Qazaqstan Qarjygerler qaýymdastyǵynyń málimetinshe, Ulttyq qor aktıvteriniń IJО́-ge qatysy byltyrǵy 40 paıyzdan bıyl 34 paıyzǵa deıin tómendegen. Bekitilgen mólsher boıynsha Ulttyq qor aktıvteri IJО́-niń 30 paıyzynan kem bolmaýǵa tıis.

Kelesi túıtkil – jumyssyzdyq. О́n­diris joq. Jyltyr fabrıka, jal­ǵan zaýyt – jarǵa jyqpaı qoıa ma? Aza­mat­tar­dyń kóbi qol jumys izdep qalaǵa aǵylady. Qala aglomerasııasy joıdasyz jaıyla túsedi. Olardy baqylaý qala ákimdigi úshin qosymsha problema týdyrady. Al eki qolǵa bir kúrek tappaı sendelgen jastar – kez kelgen aram pıǵyldy toptyń arbaýyna tez túsetin, qajet bolsa memleketke qaýip tóndiretin margınaldar tobyn qalyptastyratynyn da umytpaý qajet. Muny alysqa uzamaı-aq qańtar mysalynan da anyq ańǵarýǵa bolady.

Endi geosaıası táýekel máselesine oıy­saıyq. Qor naryǵy boıynsha sarap­shy Nurǵalı Nurmahambetov Reseı men Ýkraına soǵysy uzaqqa sozylady jáne aldaǵy 2-3 jylda  shıkizat tapshylyǵyna ushyraıtynymyzdy aıtady.

«Narazylyq bildirgen saılaýshylar qysymyna ushyraǵan eýropalyq lıderlerdiń Reseımen kelissózge barýy jáne AQSh-pen tym qatty kon­fronta­sııa­ǵa túsýi úshin Pýtınge dál qazir asa aýqymdy álemdik ınflıasııa kerek bolyp tur. Jaqyn arada biz Reseı munaıyna tolyqtaı embargo jarııalanǵanyna kýá bolamyz. Al onyń ornyn qazaqstandyq munaı basady. Sondyqtan jýyq arada munaı baǵasynyń barreline 200 dollarǵa deıin jetýi ábden múmkin. Al batys tarapynan Qazaqstanǵa tıisý bolmaıdy», deıdi N.Nurmahambetov.

Onyń aıtýynsha, teńge búkil TMD úshin erkin aıyrbastalatyn qýatty valıýtaǵa aınalýy múmkin. Bul – erkin naryqta aıyrbas baǵamy qalyptasqan jáne qýatty valıýta jastyǵy bar jalǵyz valıýta.

Ekonomıst Murat Temirhanovtyń aıtýynsha, eger qazaq munaıy eksporttaý turǵysynan irkilis týyndamasa onda jyl sońyna taman IJО́ ósimi Úkimet josparlap otyrǵan 2,1 paıyzdan asýy múmkin.

«Árıne, sanksııalarǵa baılanys­ty logıstıkalyq tizbektiń buzylýy jáne Reseıden keletin ımporttyń shek­telýi ekonomıkalyq ósim qarqynyn baıaýlatady. Degenmen bizdegi jaǵdaı Reseıge qaraǵanda áldeqaıda jaqsy. Bizde is­ker­lik belsendilik ósip jatyr. Al ın­flıasııa ósimine syrtqy faktorlar áse­rin tıgizip jatyr. Ǵ.Pirmatovtyń aıtýyn­sha, geosaıası daǵdarys jaǵdaıynda suranys pen usynys arasyndaǵy tepe-teńdik buzyldy. Qazaqstannyń saýda seriktes elderinde de, ekonomıka­sy damyǵan elderde de ınflıasııa ósip jatyr. Iаǵnı biz ınflıasııany da bel­sen­di «ımporttap» jatyrmyz. Degen­men meniń oıymsha, bizdegi joǵary ınflıasııanyń basty sebebi – 2019 jyldan bergi prosıkldik bıýdjettik saıasat. Is júzinde bizde daǵdarys joq, kerisinshe, iskerlik belsendilik artyp, taýarlarǵa tutynýshylyq jáne ınvestısııalyq suranys artyp keledi. Eldegi ınflıasııa­ny yntalandyryp otyrǵan osyndaı qolaıly ekonomıkalyq jaǵdaıda bizdiń bılik kenetten Ulttyq qor esebinen bıýdjet shyǵystaryn kúrt ulǵaıtý týraly sheshim qabyldady. Bul baǵanyń ósýin odan ári jedeldete túsedi. Sońǵy úsh jyl boıy júrgizilgen osy saıasat bazalyq stavkanyń da kóterilýine alyp keldi», deıdi M.Temirhanov.

Qazir Reseıdiń ekonomıkalyq jaǵ­da­ıy múshkil kúıde. Syrtqy qaryz­dar bo­ıynsha defoltqa ushyraýy yqtımal. Eń basty saýda seriktesimiz bolǵandyqtan olarda turǵan daýyldyń bizde kemi qara sýyq jel bolyp qaıtalanary sózsiz. Ekonomıst Almas Chýkınniń paıymdaýynsha, Reseıdegi ahýaldyń tikeleı bolmasa da janama áseri mindetti túrde bolady.

«Reseıde defolt jarııalanǵan jaǵ­daı­da eldiń halyqaralyq reıtıngi tó­men­deıdi. Bul aqshasyn batysta saqtap otyr­ǵan reseılik kompanııa men bank­terge ti­keleı qater tóndiredi. Bul bizge tike áser etpeıdi. Eger BJZQ reseılik ob­lıgasııa­lardy ustap otyrǵan bolmasa. Ondaı jaǵdaıda syıaqy tólemderin jasaý jáne baǵaly qaǵazdardyń qunsyz­dan­ýy boıynsha qıyndyqtar týyndaıdy», deıdi.

Al jahandyq ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń sarapshysy Maǵbat Spanov jaǵymsyz áser reseılik se­rik­tes­­termen birge bıznes júrgizetin qa­zaq­standyq kompanııalarǵa tıetinin aı­tady. «Reseılik enshiles bankterdiń qıyn­­­dyqqa ushyraýyna baılanysty qar­jy­landyrý máselesi de tuıyqqa tirelip jatyr. Máselen, «Sberbank Qazaqstan» qazaqstandyq óndiristik kásiporyndarǵa belsendi túrde nesıe berip, ımporttyq qurylǵylar men tehnıkalardy satyp alýdy qarjylandyryp keldi. Endi so­nyń báriniń joly kesilip otyr. Sber jáne ózge de enshiles bank­ter­diń na­ryq­tan ketýine baılanysty týyn­daǵan nesıe vakýýmynyń ornyn toltyrý úshin ýaqyt qajet», deıdi ol.

Aıtpaqshy, biz úshin ekonomıkamyzdy damytqannan bólek, ony saqtap qalý problemasy da qosamjarlasyp tur qazir. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń dereginshe, sońǵy eki aıda Qazaqstanda reseılik kompanııa men fılıaldar sany 1 myńnan asqan. Mamyrdaǵy derek boıynsha elimizde Reseı kapıtaly bar 9 myńnan asa zańdy tulǵa men fılıal jumys isteıdi. 1 naýryzben salystyrǵanda olardyń sany 13,8 pa­ıyz nemese 1 098 sýbektige kóbeıgen. Reseılik kásipkerler túrli bloktarda Qazaqstanda kompanııasyn tirkeý jáne zańdy tulǵa nemese jeke tulǵa retinde karta ashýdyń nebári 5 kúnde bitetin sharýa­ ekenin aıtyp, jarysa jazyp jatyr.

Osyndaı qysyltaıań kezde bir qol­dyń salasy, bir atanyń balasyndaı birige alamyz ba degen saýal týyndaıdy. Osyǵan deıin de qansha jobany qolǵa aldyq qoı. Aıaǵy qalaı bitkenin ekiniń biri aıtyp berer. Úkimet ımportty almastyrý jobasyn jasaımyz, óndiristi molaıtamyz, aldaǵy birer jylda 116 myń jumys ornyn ashamyz dep qulshynyp otyr. Osyǵan deıin osynshama, tipti budan birneshe ese kóp jumys ornyn ashqanbyz. Olar qaıda? Ashyq pa? Áı, solar jabylyp tyndy. Jumys qyzyp jatsa, jumyssyz sendelgen azamattar qaıdan shyqty? Tabys nege tómen? Ekonomıkany ártaraptandyrmadyq. Importqa táýeldi bolý sanaýly shendi men shekpendi úshin tıimdi bolsa bolǵan shyǵar, qarapaıym halyq ábden zapy boldy.

Strategııalyq josparlaý jáne re­for­malar agenttigi bıyl shildede jańa ekonomıkalyq saıasat aıasynda re­for­ma­lar paketin tanystyrmaq. «Jańa ekonomıkalyq saıasat kelesi basym­dyq­tar­ǵa negizdeledi: ornyqty ınstı­tý­sıonaldyq reforma, ádil báse­ke jáne ekonomıkalyq erkindik, makro­eko­no­mıkalyq turaqtylyq, ekonomıkany ártaraptandyrý, adam kapıtalyn damytý jáne memlekettik basqarý reformasy», depti agenttik basshysy Áset Erǵalıev.

Tizbekteı bersek, túıtkil kóp. 2022 – shyn mánindegi «Jańa Qazaqstandy» qurýdyń bastaýy bolar, sózdiń damyl taýyp, istiń tynysy ashylar jyl bolar degen álsiz úmit qyltııady.