Iаdrolyq tehnologııalar – qaýipsiz tirshilik kózi

Ýrandy beıbit maqsatta paıdalanýdyń joly kóp

Álem elderiniń kópshiligi ener­getıkalyq emes baǵytta, ıaǵnı aýyl sharýashylyǵy, medı­sına, ónerkásipte ıadrolyq ónim­der men radıoızotoptardy paı­dalanýdyń ozyq jetistikterin ıgerýde. Qazaqstanda ıadrolyq teh­no­logııalar ǵylymyn damytý osydan 65 jyl buryn akademıkter Qanysh Sátbaev, Jabaǵy Tákibaev negizin qalaǵan Iаdrolyq fızıka ınstıtýtynyń tarıhynan bastaý alady.

Álemdik dárejedegi ınstıtýt údesinen shyǵý maqsatynda qol­danbaly jáne irgeli ǵylymı jobalardy júzege asyryp otyr­ǵan ınstıtýttyń zamanaýı ónim­deri elimiz ǵana emes, shetel na­ryǵynda da zor suranysqa ıe. Bas dırektor, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, QazUJǴA akademıgi Saıa­bek Sahıev keshendi zertteýler­men tanystyryp, ınstıtýt maman­dary búginde Mas­sa­chýsets teh­no­logııalyq ýnıver­sıte­timen al­ǵashqylardyń biri bolyp árip­testikke qol jetkiz­genin atap ótti.

Onyń aıtýynsha, 1956 jyly Shveısarııada qurylymdanǵan Eýropa elderi men Amerıka, Kanada sııaqty 24 memlekettiń basyn biriktiretin Eýropalyq ıadrolyq zertteýler ortalyǵymen (CERN), Reseıdiń Dýbna qalasynda ornalasqan Birikken ıadrolyq zertteýler ınstıtýtymen ǵylymı-tehnıkalyq yqpaldastyq jobalaryna qatysyp keledi eken. Birikken ıadrolyq zertteýler ınstıtýtynda búginde naqty sany 104 qazaqstandyq ǵalym ıadrolyq fızıka ǵylymyndaǵy zamanaýı jańalyqtardy ıgerip, tájirıbe jınaqtaýda. Al ınstıtýt mamandary Mıýnhen tehnıkalyq ýnıversıteti (Germanııa), Laýe-Lanjeven (Fransııa), Paýl Sherrer ınstıtýttary (Shveısarııa) sııaqty álemniń iri neıtrondy ortalyqtarymen birlesip, nysandy búldirmeı baqylaý men ishki qurylysyn zertteý ádisin ǵylymda da, ınjenerlik baǵytta da tıimdi qoldanyp keledi.

Iаdrolyq fızıka ınstıtýty aýmaǵynda 2016 jyldan bastap azaıtylǵan ýrandy paıdalaný maqsatynda jańartylǵan reaktor jumys isteıdi. Iаdrolyq fızıka – basymdyǵy joǵary sala ekenin nazarǵa alsaq, sarapshylar ýran óndirýden álem boıynsha alǵashqy orynda turǵan Qazaqstan shıkizatyn shetelge jibermeı, el ıgiligine paıdalansa, odan alynatyn energııa kózi adamzat ómiriniń barlyq salasynda paıdaǵa asatynyn aıtady.

Ǵylymdaǵy jańalyqtarymen erekshelenetin elder­men qatar qazaqstandyq ǵalymdardyń ıadro­lyq fızıka salasyndaǵy jetistikterine Clarivate Analytics jarııalanymdaryndaǵy kórset­kish­ter aıǵaq. Instıtýtta materıaltaný, ıadrolyq tehnologııalar, geofızıka, arheologııa, paleon­to­logııa salasynda qoldanylatyn neıtrondy radıografııa jáne tomografııa qondyrǵysy qoldanysta. Mysaly, ǵalymdardyń jyldar boı­ǵy izdenisiniń nátıjesi iske asqan – neıtrondy ádis­tiń rentgen radıografııasy men tomografııasynan aıyrmashylyǵy qatty denelerdi túbegeıli zertteýimen baılanysty. Neıtrondy radıografııa arheologııalyq zertteýler maqsatynda, ıaǵnı 3D modeli arqyly arheologııa salasynda sońǵy jańalyqtardy ıgerýge bolady. Iаdrolyq fızıkany qurylys salasynda da jetildirýge múmkindik zor. Aýyl sharýashylyǵynda zııankesterdi, aramshópterdi joıatyn tehnologııalar da osy ǵylymnyń jetistigi. Instıtýttyń jasyl energııa­ny damytýdaǵy jetistikteri óz aldyna bir bólek.

Ekologııadaǵy radıoaktıvti ızotoptardyń belsendiligi zerttelýde

Instıtýttaǵy Keshendi ekologııalyq zertteý­ler ortalyǵy mamandary ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵynda radıoaktıvti ızotoptardyń belsendiligin taldaýmen, zertteýmen aınalysady. Ortalyq dırektory Vıktor Glýshenko keıingi jyldary iske asa bastaǵan elementtik jáne mıkroelementtik taldaý barysymen tanystyrdy. Munda ártúrli radıohımııalyq ádisterge jáne alfa-beta-gamma-spektrometrııaǵa negizdelgen radıonýklıdtik taldaý ádisteri nátıjesin berip keledi. Analıtıkalyq tásilder arheologııa, medısına, bıologııa salasynda qoldanylsa, negizgi zertteýler metallýrgııada, geologııada, sonymen birge ekologııa jáne radıoekologııada – ónerkásiptik aımaqtardaǵy jáne ıadrolyq synaq polıgondaryn baqylaýda tıimdi qoldanylýda. Sońǵy on jylda bul ortalyq elimizdegi radıasııalyq qaýipti obektilerdiń radıoekologııalyq táýekelin tómen­detý maqsatynda qorshaǵan ortanyń radıa­sııalyq jáne ekologııalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etetin tehnologııalardy ázirleýmen aınalysýda.

Qaterli isik aýrýlaryn emdeý men erte dıagnostıkalaýdaǵy radıofarmpreparattar

Álemde medısınalyq jáne ónerkásiptik maqsattaǵy radıoızotoptardy óndirýmen baılanysty radıasııalyq tehnologııalardy qol­da­ný­ǵa qajettilik artyp keledi. Radıo­farm­pre­­parattardy paıdalaný ártúrli aýrýdy erte ke­zeńderde dıagnostıkalaýǵa múmkindik beredi. Osy máseleni sheshý jáne ımportqa táýeldilikti eńserý úshin Iаdrolyq fızıka ınstıtýty mamandary keıingi birneshe jylda asa mańyzdy medısınalyq ızotoptar men radıofarmpreparattar tehnologııalaryn ázirledi. Osy oraıda Radıo-hımııa jáne ızotoptar óndirisi ǵylymı-tehnıkalyq ortalyǵynyń jetekshisi Andreı Gýrın shıkizatty óńdeýden bastap daıyn ónim shyǵarýǵa deıingi óndiris barysymen tanystyrdy. GMP sertıfıkatyna ıe ortalyqta radıoızotoptar, ıaǵnı dıagnostıka men terapııaǵa arnalǵan sertıfıkattalǵan tórt dárilik preparat óndirisi jolǵa qoıylǵan. О́nerkásiptik ızotoptar Reseı, Germanııa naryǵyna eksporttalady. Japonııamen de birlesken jobalar bar. Iаdrolyq fızıka ınstıtýtynyń keleshegi densaýlyq saqtaý salasyndaǵy ınnovasııalyq áleýetti, dıagnostıkalyq jáne terapııalyq prosedýralardy jetildirý baǵdarlamalaryn, jańa dárilik zattardy óndirý jáne damytýmen baılanysty. Búginde ınstıtýt óndirgen radıofarmpreparattar qaterli isik aýrýlaryn dıagnostıkalaý jáne emdeýde tıimdi qoldanylyp keledi.

Azyq-túlik pen medısınalyq buıymdardy radıoaktıvti sáýleler arqyly zalalsyzdandyrý

Jyldamdatý tehnologııalar basqarmasy bas­tyǵynyń orynbasary Igor Danko qolda­nys­taǵy údetkish qondyrǵylar kómegimen radıa­sııalyq tehnologııalardy densaýlyq saqtaý, far­masevtıka, tamaq ónerkásibi, bilim jáne ǵylym taýarlary men qyzmetterde paıdalanýǵa bolatyndyǵyn atap ótti. Mundaǵy elektrondy údetkishter medısınalyq buıymdardy, ıaǵnı bir ret qoldanylatyn shprıs, kateter, tańǵysh, maqta, hırýrgııalyq qolǵap, plastık bótelke, nárestelerge arnalǵan bir retki maılyq, t.b. buıymdardy radıasııalyq óńdeýden ótkizedi. Osy oraıda ınstıtýt bazasynda óndiriletin medısınalyq, kosmetıkalyq applıkasııalardyń sońǵy on jyldan astam ýaqytta ishki naryqta úlken suranysqa ıe ekendigin atap ótýge bolady. «Iаdrolyq fızıka ınstıtýty» óndiretin Aqua dress medısınalyq-kosmetıkalyq maqsattaǵy sterıldi gıdrogeldi tańǵyshtar jarany zararsyzdandyryp, ınfeksııa túsýden qorǵaıtyn bolsa, terige arnalǵan shýngıtti maskalardyń da bet kútimi úshin paıdasy zor. Bul baǵyttaǵy óndiristiń jyldyq qýattylyǵy mıllıon danany quraıdy.

Búginde radıasııalyq óńdeý ádisi álemniń kóptegen elinde uzaq ýaqyt boıy qoldanylyp keledi. Mysaly, Úndistan, Qytaı, Eýropanyń birqatar elinde radıasııalaý tıimdi iske asýda. Osy oraıda álemde sý tapshylyǵy, sýdan taraıtyn aýrýlar bar ekenin qaperge alsaq, sáýlelengen sýda bolatyn hımııalyq reaksııalar zııandy organıkalyq zattardyń, sonyń ishinde zııan­dy mıkroorganızmderdi joıýǵa áseri joǵary. Nátıjesinde, sýdyń túsi ózgeredi, dámi jaqsaryp, eń bastysy, sý dezınfeksııalanady. Sonymen qatar radıasııalyq óńdeý ozondalýǵa qaraǵanda arzanyraq keledi, hlorlaýmen salystyrǵanda sýda ýly zattar qalmaıdy. Adamzat úshin taǵy bir ózekti másele – azyq-túlik tapshylyǵy. Al onyń ómirsheńdigi úshin hımııalyqtan góri, radıasııalyq zalalsyzdandyrýdyń paıdasy zor. Ázirge bul ádis elimizde tájirıbe kúıinde qalyp, keń qoldanys tappaı otyr. Mamandar taıaý keleshekte osy saladaǵy zańnamalyq qujattar júıelenetin bolsa, onyń el ekonomıkasyna tıgizetin paıdasy ushan-teńiz ekenin aıtady.

Búginde ınstıtýt ǵalymdary ǵylymı yqpal­dastyqty nyǵaıtý maqsatyndaǵy oqý oryndarymen baılanysty kúsheıtip keledi. Iаdrolyq fızıkadaǵy tyń jańalyqtar otandyq ǵylymnyń damýyna ǵana emes, tabys taýyp, Qazaqstan ǵylymyn álemdik keńistikte nasıhattaýǵa zor múmkindik be­re­di. Sondyqtan da ǵylymǵa jas­tar­dyń kóptep kelýine múmkindik jasaý tyń jańa­lyqtardyń óristeýine, ıadrolyq tehnologııalardy beıbit maq­sat­ta paıdalanýǵa keńinen jol ashatyny anyq.

ALMATY