Altaý ala bolsa...

Osy oraıda ortaǵasyrlyq musylman mádenıetiniń iri ókili, oıshyl ǵulama Ahmad ıbn Rýshd, qandaı da bir halyqtyń qor bolýyna onyń jahıldigi (nadandyǵy) sebep degen eken. Iаkı buqarany nadandyqqa jetekteıtin dúnıe – bilimnen alystaýy. «Bilimsiz adam – biltesiz sham sııaqty» degendeı, ol jaryq shashpaıdy. Basqanyń qorlaýyna, saıası-tarıhı tanym turǵysynan aıtqanda otarlyq qamytyn kııýge beıim kúıge ushyraıdy. О́tken ǵasyr basynda aqyn Maǵjan Jumabev aıtqandaı qazaq halqy «Uıqy basqan qabaǵyn, Bastyra kıgen tymaǵyn, Jalqaýlyqty jar kórgen. Júrgen eski zańymen, Aldyndaǵy malymen, Birge jýsap, birge órgen» qaýymǵa aınaldy da patshalyq Reseıdiń otarlaýyna tap boldy.

Bul úrdis kóshpeli ómirden áli ajyrama­ǵan halyqtyń san ǵasyrdan beri jalǵasyp kele jatqan qoǵamdyq qatynasy men ómir sú­rý daǵdysyn ózgertip jiberdi. Eń sora­qysy, eli­shilik bereke-birlikke jáne tustastyqqa nuq­san keltiretin zań-jarǵy­lar qabyldandy. My­saly, 1868 jyly «Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı oblystaryn basqarý jaıly ýaqytsha ere­je» qabyldanyp, qazaq arasyndaǵy aǵa sul­­tandyq bılik joıylyp, Reseıdiń basqa­rý júıesin jaqtaıtyn bolystyq basqarý qabyldandy.

«Joǵaryda qabyldanǵan jańa nızam ere­jesiniń negizinde, – dep jazady úlken qalamger Ábish Kekilbaev: – El ishinde alaýyzdyq pen berekesizdik órship ketti, baıyrǵy qalyptasqan el bıleý júıesi ádeıi aıaqqa basyldy, jańadan «ýezdnyı nachalnık», «zemskıı nachalnık» deıtinder paıda boldy. Qazaq dalasy dástúrli memlekettik sıpatynan aıyryldy, basqa topyraqta qalyptasqan bıýrokrattyq bıleý júıesi kúshpen telindi. Elden góri óz basyn, ulttan góri aǵaıynyn kóbirek qamtyp, aqyldan góri aıla-sharǵyny kóbirek maldanatyn pysyqaılardyń «partııashyl», «topshyl» kúresi etek jaıdy. Rý-rý bolyp, ata-ata bolyp, bılikke talasý da sodan shyqty», dep baıan etse, 1914 jyly «Aıqap» jýrnalynyń 13-sanynda jarııalanǵan, II Ekaterına pat­shaıymnyń qoly qoıylǵan «Qazaq jerin otar­laý jospary» jaıly qupııa jarǵyda: «Qa­zaq­tyń rý basylary men sultandaryn biri­men-birin araz qylyp, birimen-birin ıtteı talastyryp, biriniń etin biri jeıtindeı is qylý kerek. Ol úshin atam zamannan qalyp­­tasqan handyq bılikti alyp tastaý arqy­ly, qara qazaqtyń bılikqumar nápsisin oıatyp, arasyna ot tastap, byt-shyt etý kerek» delingeni jaıly málimet aıtylypty (Q.Ábýov. Qazaqstan tarıhynyń «aqtańdaq» bet­te­rinen. Almaty, «Qazaqstan». 1994 j. 47-b) .

«О́ıtkeni otarshylar áýeli, qazaq qoǵamy­nyń rýlyq tutastyǵy júıelene otyryp, qoǵam­dyq basqarýdyń bıik ıerarhııasy handyq bılikti berik ustap turǵanyn jaqsy bildi. О́ıtkeni qazaq halqynyń dástúrli rý-taıpalyq júıesi men sol júıege oraılasa qalyptasqan potestarly-saıası qurylymyn joımaıynsha, qazaq qoǵamyna tolyq ústemdik etý múmkin emes edi», dep jazady jazýshy Aqseleý Seıdimbek 2008 jyly jaryq kórgen «Qazaqtyń aýyzsha tarıhy» atty kólemdi monografııasynda.

Sóıtip, otarlaýshy syrtqy kúsh qazaqtar­dyń ishki isine aralasyp, ásirese rý-júzderdiń áskerı-saıası jaǵynan basyn qospaýǵa qatty áreket jasap, taıpalyq odaq arasyna ot salyp elishilik arazdyqty qozdyrýdy kózdedi. Aqyrynda, olar qazaq qoǵamyn rýlyq bólshek­teý arqyly ǵasyrlyq qalyptasqan bitim-qury­lymyn, ulystyq tutastyǵyn, aǵaıynaralyq bereke-birligin buzýdyń óte bir taptyrmas teti­gin tapty jáne ony júıeli túrde, zań men áskerı qurylym kúshterdi paıdalana otyryp, iske asyrdy.

Mundaı keleńsiz qubylystardy toqtatýǵa aǵa sultandardyń shamasy da kelmedi, bıligi de bolmady. Ǵalym Tursyn Jurtbaı aıtqandaı, qaradan shyqqan aǵa sultandardyń dabyraıǵan aty ǵana boldy. Barlyq isti qasyndaǵy kómek­shi eki orys maıory júrgizdi. Bolys saılaý rýlyq quramdy ádeıi esepke almaı, terrı­torııalyq bólik boıynsha júrgizildi. Bul aralas rýlardyń ortasyna ot tastaǵanmen birdeı boldy.