Torǵaı suńqary

Jalpy, Amangeldi Imanov­tyń batyrlyq beınesin kór­kem sózben kestelegen týyndy­lar ishinde Beıimbet Maılın­niń «Batyr bolshevık» pove­sin, Ǵabıt Músirepovtiń «Aman­gel­di» pesasyn, Nurhan Ahmet­be­kovtiń «Amangeldi» dastanyn, Maqan Jumaǵulovtyń «Qyran qazasy qııada» jáne Qoǵabaı Sársekeevtiń alǵa­shynda «Qyzyl jalaý», keıin «Zamanaqyr» degen atpen ba­sylǵan romandaryn erekshe aıtýǵa bolady. Osy shyǵarmalarda aıbyndy erdiń ult-azattyq kúres jolyndaǵy janqııarlyq erligi, halyqty sońynan erte bilgen kósemdigi, erjúrektigi, mergendigi ár qyry­nan somdalyp, batyr tulǵasy aıshyqtala túsken.

Oleksa Desnıak óz povesinde Amangeldi Imanovtyń obrazyn beıneleýde ózgeshe jolyn tapqan. Týyndy Torǵaı dýany bazarynda bolǵan oqıǵadan órbıdi. Ony qalamger bylaı sýretteıdi: «Kóshedegi aıqaı-shýdy estip, sonda enteleı jetken edi, bir tóre qoıshy qazaqty sabap jatyr eken. Qyzbalanyp, júregi shydamaı ketti, tóreniń janyna jetip baryp, qamshymen ony basynan perip qaldy. Tóre qulap tústi. Jınalǵandardy polıseıler qorshap aldy. Sol kezde bul aıaǵyn úzeńgige tireı kóterilip: «Ýa, halaıyq! Baılar men patshalar tóreleri bizdi qashanǵy uryp-soǵa bermek? Qorǵansańdarshy! Men Amankeldi Imanov degen baýyrlaryń bolam, kelińder beri!» dep búkil bazarǵa aıqaı saldy» deıdi.

Negizi, bul oqıǵa 1908 jyly bolǵan. Biraq onda tóbelesti pat­shanyń mas soldattary Tor­ǵaı dýanyna jármeńkege kel­gen bir qazaqty jazyqsyz soq­qyǵa jyǵady. Sony kózben kór­gen Amankeldi Imanov pen se­­rikteri mas soldattarmen tó­belese ketedi. Onyń sońy kisi ólimine ákelip, batyr bas­taǵan bir top adamdy túrmege qa­maı­dy. Osy oqıǵa týraly 1975 jy­ly «Qazaqstan» baspasynan jaryq kórgen «A.Imanov» qu­jattar jınaǵy» atty eńbekte to­­lyǵyraq baıandalǵan. Sonymen tó­beleske qatysy bar degen 14 adam jaýapqa tartylyp, olar­­dyń árqaısysyna túrli jaza bel­­gilengen. Zamanynda bul oqıǵa qazaq qoǵamyn dúr sil­kin­dirip, «Aıqap» jýrnaly sol sot isin nómir saıyn jarııalap turǵan.

Jazýshy batyrdyń en dalada erkin ósip, jigittik minezi men el isine aralas bastaǵan qaırat­kerlik qyryn barynsha utymdy detaldarmen sheber jetkizedi.

 «Jeti jasynan bylaı ol áke sózin estimedi, on úsh jasynan daladaǵy túp jýsandaı japadan jalǵyz ómir súrdi. Atasy Iman úshin patsha chınovnıkteri munyń ákesi Úderbaıdy qýǵynǵa ushyratty. Jetpis alty jyl buryn Iman atasy basqa kedeılermen birge baılar men patshaǵa qarsy kóterildi. Osy óńirge dańqy ketken jigit sol kezde úlken otrıadty basqardy. Bostandyq úshin qazaqtar jeti jyl boıy kúresti. Patsha ásker­lerimen aıqasa júrip, Iman osynaý shalqar dala tósinde búr­kitshe samǵady, sóıtip, sol urystyń birinde oqqa ushty. Ol jó­ninde aqyndar jyr tolǵady. Al Ile boıyndaǵy eń bıik taýdy qazir Iman-taý dep ataıdy» deıdi.

Keńestik kezeńde jazylǵan dúnıelerde Amankeldi Imanov «jarly-jaqybaı otbasynan shyqqan» dep aıtylsa da, bul derek shyndyqqa janaspaıdy. Batyrdyń áýletin biletin kónekóz qarttardyń aıtýynsha, bas sardar Torǵaı óńirine málim árýaqty atadan órbigen. Ákesi Úderbaı qarapaıym bolsa da, aýqatty turǵan. Al atasy Iman batyr – 1831-1847 jyldary Kenesary Qasymuly bastaǵan ult-azattyq kóterilisine bastan-aıaq qatysyp, hannyń senimdi serikteriniń biri bolǵan. Kene hanǵa sońǵy demine deıin adal bolyp, sonymen birge joryqta kóz jumǵan. Keńes ýaqytynda Kenesary hanmen birge Iman batyrdyń da esimi aıtylmady. Alaıda avtor shyǵarmasynda qısynyn taýyp, sardar atasynyń batyr bolǵandyǵyn kelistirip jazǵan.

Sondaı-aq ult-azattyq kóte­rilistiń bastalýyna patshanyń 1916 jylǵy 25 maýsymdaǵy maı­dannyń qara jumysyna qazaq jas­taryn shaqyrý jarlyǵy bir sebep bolsa, oǵan qosa Tor­ǵaı oblysy gýbernatory Ever­smannyń ashkózdigi men eldi basynǵan áre­keti halyqty ǵana emes, batyrdy da ashyndyrǵanyn tuspaldap aıtady.

«1916 jyldyń sentıabr kúnderinde Torǵaı dalasynda kóterilistiń óshpes jalyny alaý­­laı tústi. Torǵaıdy jan-ja­­ǵynan qorshap, Amankeldi óz kúshin Tatyr kóline jaqyn tusqa jınap jatty. Tastan Dári­­baevtyń otrıady Áıke kóli­nen Yrǵyz tas jolyna qaraı qoz­ǵaldy. Sádibek Musaevtyń otrıady Torǵaıdyń shyǵys ja­ǵyn­daǵy Batpaqqara mańynda qımyl jasady. Amangeldiniń buı­ryǵymen kóterilisshiler onsyz da elsiz dalada eshnárse qal­dyrmaı, qudyqty kómip, qys­taýdaǵy pishendi joıdy» deıdi. Ásirese Torǵaı qalasy men Ta­tyr kóli mańaıynda bolǵan shaı­qastardaǵy Amangeldi bas­taǵan sarbazdardyń rýhy men erligin sol qalpynda aq qaǵazǵa shynaıy túsirgen. Sonymen birge Alash arystarynyń jandy beınelerin de kezdestiresiz. Týyndydaǵy keı­bir keıipkerler óz aty-jó­nimen berilgen. Má­selen, kóterilis kó­sem­deriniń biri Ospan han Sho­laq­­ulynyń esimi naq osylaı jazylǵan. Son­daı-aq povest júgin kóterip turǵan Zylıha, Tastan sekildi keıip­kerlerdiń is-áreketi de umytylmaıdy.

Qysqasy, ýkraın jazýshysy Oleksa Desnıaktiń halyq batyry Amangeldi Imanovtyń kúres joly men erligin kórkem sýrettegen kitabynda sol kezdegi saıa­sattyń «lebi» bolsa da, qyzyqty derekke toly kórkem baıandaýymen qundy ekenin aıtar edik.

Endi avtor týraly birer sóz aıta keteıik. Jazýshynyń shyn aty jóni: Alekseı Ignatevıch Rýdenko. 1909 jyly týyp, 1942 jyly Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta erlikpen qaza tapqan. Ol shyǵarmashylyqpen bar bolǵany on tórt jyl ǵana aınalysqan. Onyń ishinde oqyrmandar qalam­gerdiń «Batalondar Desnadan ótti», «Ýdaı-ózen romandary men «Torǵaı suńqary» atty povesin jaqsy biledi.