Biz kópultty memleketpiz be?

Birden aıtaıyq, qazirgi qoǵamda ult uǵy­mynyń máni shartaraptaǵy túsinikten múldem bólek. Aǵylshyn tilindegi nation sózi latyn­nyń natio, ıaǵnı «týý» sózinen bastaý alady. Ejelgi Rım oıshyly Sıseron natio uǵymyn halyq maǵynasynda qoldanǵan eken. Ǵylym tilinde «Ult – ortaq til, aýmaq, tarıh, etnos ne ortaq mádenıet qalyp­tastyrǵan qoǵam». AQSh-ta keńinen qolda­nylatyn «Blektiń zań sózdiginde» ult uǵy­myna «naqty terrıto-­
­rııany mekendep, táýel­siz memleket, egemendi saıası eldi mekendegen adamdar» dep túsinik­teme beredi.

KSRO kezinde ultty «belgili bir aýmaqta tarıhı qalyptasqan, onyń ómir súrýin qamta­masyz etip, oǵan ózindik túr beretin sýbstan­sıonaldy-rýhanı negizi bar, biryńǵaı til, mádenı, psıhologııalyq, dildik (mentalıtet), ómir salty sııaqty erekshelikter tán áleý­mettik qaýym» dep eseptedi. Sonyń saldarynan postkeńestik elderde ult pen etnos uǵymy bite qaınasyp ketti. Iаǵnı ult (nation) túsinigi etnostyq deńgeıge túsken.

Biraq álemdik deńgeıde ult uǵymy halyq, memleket degen maǵynaǵa saıady. United Nation-di Birikken Ulttar Uıymy dep ataımyz. Sol sekildi ulttyq bank, ult­tyq ál-aýqat qory degen sekildi ataýlar bar. Iаǵnı ulttyq bank sekildi ataýlar sol memlekettegi bir topqa ǵana emes, búkil adam­ǵa tán menshik ekeni túsinikti. Mysaly, Uly­brıtanııanyń «Ulttyq qory» túp-tuqııa­nynan beri Tumandy Albıondy mekendegen aǵylshyndarǵa ǵana emes, ózderin British sanaıtyndardyń bárine tıesili.

Sol sekildi «Marseleza» Sena men Reın­niń arasyn mekendegen fransýzdardyń ǵana memlekettik rámizi emes, Fransııany mekendegen muqym halyqtyń ánurany. Aıtpaqshy, Fransııa konstıtýsııasynyń birinshi babynda «úsh jolaqty eldiń» azamattyǵyn alǵan adamnyń bári shyqqan tegine, násiline ne dinine qaramastan fransýz atalatyny jazylǵan.

Osy kúnge deıin alqaly jıyndarda «Qazaq­standa 130-dan astam ult meken­deıdi» dep talaı márte aıtyldy. Alaı­da joǵarydaǵy talaptar tóńireginde tujyrym­dasaq, Qazaqstandaǵy ult belgisi de, etnos uǵy­my da qazaq ultynyń sheńberine ǵana sáıkes keledi. Qazaq etnosy babalardan mura­­ǵa qalǵan birtutas Uly dalany mekendep, halyq retinde qalyptasty, jetildi. Muny Ata Zańymyzdyń bastaýynda «Biz, ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaqstan halqy, baıyrǵy qazaq jerinde memlekettilik qura otyryp...», dep jazylǵan preambýla da aıǵaqtaıdy.

Statıstıkaǵa úńilsek, kópultty degen uǵym­dy derekter de joqqa shyǵarady. Qazaq­stan­da sany 10 myń adamnan asatyn tek 20 dıas­pora bar. Buǵan 10 mıllıonnan asqan qazaq etnosyn qosyńyz. Sonda halyqtyń 16 mıllıonyn nebári 20 dıaspora men qazaq etnosy qurap otyr. Bul – 2009 jylǵy derek. Sodan beri Qazaqstan halqy 18 mln-nan asyp, qazaq etnosy 12 mln-ǵa jetti.

Qalǵan 100 dıasporanyń úlesi 96 myń­nan sál ǵana asady eken. Mysaly, 2009 jylǵy Halyq sanaǵynda elimizde 1 vepsi, 1 ıjor, 1 ýlcha turatyny kórsetilgen. Bir qy­zyǵy, búkil álemde 3 myńdaı ýlcha bar. Olar negizinen Reseıdi mekendeıdi. Al ıjor­lardyń sany myńǵa da jetpeıdi. Endeshe, 1 vepsi, 1 ıjor, 1 ýlcha dep bólektep kórsetýdiń reti bar ma? Bul bir jaǵynan. Ekinshi jaǵynan, elimizdegi ár dıaspora ókilin bólek kórsetip, árqaısysyn bir ult­syń deý – Qazaqstan halqyn biriktirýdiń ornyna, arasyn alshaqtata túsetini aıtpasa da túsinikti.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev suhbattarynyń birinde etnosaralyq kelisim túsinigin qaıta qaraý qajet ekenin aıtqan bolatyn. «Osy jerde turyp jatqan halyq, etnostyq toptar shyndyǵyna kelgende bir ult sanalady. Shetelde bizdi «qazaqtar» dep biledi. О́ıtkeni bizdiń memleketimizdiń ataýy dál osy sózben astasyp jatyr», degen edi Memleket basshysy.

Afıny Olımpıadasynyń kúmis júldegeri, WBC, WBA, IBF tujyrymdamasynyń álem chempıony atanǵan Gennadıı Golovkın «meniń ultym týraly suraǵanda, bylaı jaýap beremin: ákem – orys, sheshem – koreı, al men – qazaqpyn!» degeni esimizde.

Sochı Olımpıadasynyń qola júldegeri, marqum Denıs Ten de suhbattarynyń birin­de ózin qazaq dep esepteıtinin aıtqanyn umyt­qanymyz joq. «Men, eń áýeli – qazaq­pyn. Oıym da, túsinigim de, áreketim de», dep aıt­qan edi.

Álemdik arenalarda atoı salyp júrgen otandastarymyz «Qazaqstan azamaty – qazaq» degen uǵymdy jaqsy túsinedi. Endeshe, Jańa Qazaqstanda ult uǵymy etnostyq túsinikten aryltatyn, halyqtyq deńgeıge jetýge tıis.