Kedergi fılosofııasy

Adamdardyń qasıetterin de shartty túrde altyn, kúmis, qola, temir, shoıyn desek, «sopromat» adamdarǵa da qatysty pán bolmaq.

Kedergi degenge baıyptap qarasaq, adam­nyń sózi, isi, áreketi, hareketi kedergi. Tipten adam ózine ózi kedergi, onyń joq jerde súri­nip, qulap turyp nemese basyna qonǵan «baq qusyn» úrkitip, ushyryp alýy, sol ebedeısiz jannyń ózine-ózi kedergi bolýynan. Maqal bar «Shyǵasyǵa ıesi basshy» degen. Taýyp aıtylǵan sóz.

Búginde qoǵamda «aýzyńa ıe bol» degen fılosofııa talqylanýda, tipten bul kedergini joıý úshin zańgerler zań shyǵarmaq. Másele, aýyzdan shyǵatyn bylapyt, janǵa jara salatyn sózder týraly. Kesh bastalǵan is-shara. Sóz ózgege kedergi bolmaýy úshin, tegi ata-ananyń bala tárbıesinen bastalsa kerek. Bul bir ty­ıym kózi bolsa, ekinshi másele qoǵamda. Men bala kezimnen biletin basshy-qosshylardyń aýzynan tek boqtyq sózder ańqyp turatyn. Siz qazirgi qurylys alańyna baryńyz, bylapyt sózderdiń kókesin estısiz jáne bul alańda anaıy sózderdi qoldaný «ónerge» aınalǵany qashan, onymen qalaı kúrespekpiz.

Adamnyń isi kedergi kóp jaǵdaıda. Onyń isimen ózgeler kelise almaıdy da, seniń isiń bireýge kedergi bolmaq. Amalsyz moıyndaısyń, seniń ómirde bar bolýyń, qandaı da bolmasyn is-áreketteriń ózgelerge kedergi bolýy – ta­bıǵı jaǵdaı. О́mirde báıge, báseke degender, anyǵyna kelsek kedergiler.

* * *

Adam balasy tabıǵatynan eshkimge kedergi bolmaı ǵumyr keshýi múmkin be? Birden jaýap qaıtaramyn. Joq. Olaı bolýy múmkin emes. Adam tabıǵatynan sezimge baı. Sezimder básekesi bolmaı turmaıdy, ol aýyr másele. Adam kimniń sezimin oıatty, qaı sezimge qatysty báseke qalyptasty, ony kim bilgen. Bul – klassıkalyq kórkem shyǵarmalar taqyryby. Adam kedergi, ol ómirge sezimder daǵdarysyn ákeledi, týǵyzady, órbitedi, sóıtip adam sanasymen qabyldaı almaıtyn kúı keshemiz. Adamnyń bar bolýy, onyń ómirge óz problemasymen enýi deı berińiz.

Ár adam jeke-jeke másele, anyǵyn aıt­qanda, ol baǵdarlama, al adam qaýymyn túsinip kórińiz. Adam ata men Haýa ana eki balasy Abyl men Qabylǵa ıe bola almady, aǵaıyndy ekeýi bir-biri­ne kedergi boldy. Ańyzda Qabyl aǵasy Abyl­dy óltiredi. Budan shyǵatyn jol bar ma? Bar. Ol meıirimdilik joly, musyl­mandyq jol. Musylman adamnan kedergi az, biraq múldem joq deı almaımyn. Musylman jannyń ózgege, tipten ózine kedergisi kúnámen ólshenedi. Adam­dardyń bir-birine kedergisi kiná jáne kúná bol­sa, kiná meıirimdilik jolmen sheshilmek, kúná júgi aýyr. Ol Alla Taǵala isine kedergi bolýmen anyq­talmaq.

Adamnyń adamǵa kedergi bolýy – adam­shy­lyq, kisilik keńistikterinde úılesimin tappaq.

Kúná kedergi is bolsa, onyń úılesimi Jara­tý­­shynyń pendesine qoıar saýaldary arqy­ly anyq­talyp, jazaǵa tartylmaq.

Shákárim qajy eki dúnıege (jalǵan jáne baqı) qajetti anyq nárse ar, ojdan dep edi. Ar, ojdandy anyq dep moıyndaý mol bilimdi qajet etpek.

Bilim de kedergi, biraq bilim tabıǵatynda meıirimdilik bolǵandyqtan, naǵyz bilimde kedergilerdiń úılesimdigi týraly kóp aıtady.

* * *

О́tken jyldardyń birinde, jaz aıynda, Jetisaıdan azamattar telefon shaldy. Olardyń saýaly meniń «Sana bolmysy» (1997) eńbegimde jarııalanǵan «Áke kúná» degen shaǵyn essedegi al-Maarıdiń myna óleń joldary týraly:

«Prestýplene sovershaet otes,

porojdaıa –

Vse ravno – mýdresa ıl pravıtelıa kraıa».

Olar aıtady: «Urpaǵyń dana bolsa, el basshysy bolsa, oǵan nege áke kináli bolmaq?» Azamattarmen kelistim. Iá, balań aqyldy bolsa, ne el basqarsa, ol áke qýanyshy emes pe? Biraq arab aqyny, oıshyly al-Maarı máseleni ózgeshe qoıǵan. Ol únemi máseleniń túp-tamyryn qýalap ketedi. Qazaq aıtady «О́zi zordyń kóleńkesi de zor» dep.

Qylmys degen – aýyr uǵym. Ol túpnusqa arab tilinde qalaı eken, mamandar aıtar, másele – kedergide. Ǵulama balanyń kedergisi de mol. Ǵulama álemdi óz kózimen, tipten kóńil kózimen qabyldaýy múmkin. Ol ózgeler úshin kedergi emes pe? Balań el basqardy, al aqyl­dy jurtty ózinshe túsinip, basqarý júıesin qurastyrady, ıá ol júıe aqylǵa syıymdy, sol zaman, sol jaǵdaı úshin, ol úshin zaman, ózge jaǵdaılar úshin kedergi emes pe?

Al-Maarı «Áke kúná» degen máseleniń osy jaǵyna oıysyp, oı salǵan. Bul oıshyl aqyn osylaı sóıleıdi. Ony túsiný qıyn. Sondyqtan jurt ony qabyldaı almaı qınalady. Ol oqyrmandy qınaıdy, máseleniń túp-tamyryna qatysty oı tastaıdy, onysy jalpy jurtqa túsiniksiz. Bylaısha aıtqanda, balanyń ǵulama bolǵany – ákege qýa­nysh, balańnyń el basqarǵany da – áke qýanyshy, biraq kimniń bolsyn bul ómirde kedergi ekenin umytpaıyq. О́zi zordyń kóleń­kesi de zor. Kóleńke únemi jaqsylyq jaǵynda ma? Kóleńke túsirý de kederginiń bir kórinisi emes pe eken?

Baıqasam, al-Maarı ári ketip oı tastaǵan. Jurtqa belgili túsiniktiń ar jaǵynda uǵym bar degen oı. Biz ózi zordyń kóleńkesi de zor dep túsi­nikteme jasaımyz. Onymyzdy bári túsine, uǵa qoıa ma? Al-Maarı aıtyp otyrǵan osy keder­giler haqynda mynadaı tujyrym jasaýǵa bolady. Alla minsiz, ǵulama – pende, ol mindi, tipten el basshysy da mindi, ol da pende. Bul – aksıoma.

Balańyzdy Qudaı daǵýasyna qospasańyz, onyń ózgeler úshin de, ózi úshin de kedergi bolatynyn moıyndaýyńyz kerek. Minsiz Jaratýshy, jaratylǵan adamdar qaýymynda min bolmaq.

* * *

Elimizde jýyrda prezıdent saılaýy ótti. Prezıdent bolýdan úmitkerler múmkindigi týraly bir másele oılandyrdy. Ol – prezıdent bolyp saılanýy úshin kemi bes jyl memlekettik qyzmet atqarý tártibi. Múmkin pragmatıkalyq turǵydan bul kedergi arnaıy jasalýy yqtımal.

Bes jyldyq memlekettik qyzmet adamdy appaq etedi degenge, ne tájirıbeli etedi degenge kú­mánim bar. Kerisinshe, memlekettik qyzmet adam­­nyń oı-órisine «qursaýlar» salatynǵa uqsaıdy.

Konfýsıı «Saraı mańynda kóp júrmedim, sondyqtan kóp bilemin» degen.

* * *

Demokratııalyq elderde prezıdent bol­ǵysy kelgen úmitkerlerge mundaı kedergi qoıylmaǵan.

Aıtalyq, Chehııanyń prezıdenti bolyp saılanǵan Vaslav Gavel buryn eshqandaı mem­lekettik qyzmette bolmaǵan. Ýkraınanyń qazirgi pre­zıdenti Vladımır Zelenskıı de bir kún mem­lekettik qyzmet atqarmaǵan. Keltire bersek mysal kóp. Ońtústik Afrıkanyń Prezıdenti No­bel syı­lyǵynyń laýreaty Mandella túrmeden bosap shyǵyp, birden el prezıdenti boldy emes pe?

Prezıdenttikke úmitkerlerge mindet re­tinde bes jyl memlekettik qyzmetti talap etý – el bas­qarýǵa tolyq múmkindigi bar aza­mattardy shekteý. Budan kim utady? El utylady. Múmkindikti qajet jaǵdaılarda shekteý, dál sol kez úshin saıası shara bolýy yqtımal. El qalpyna kelip, jaǵdaı rettelgende prezıdenttikke úmitkerlerge kedergi jasaý, sirá kún tártibinen túsetin «norma» bolsa kerek degen úmittemin.

Ǵarıfolla Esim,

akademık, jazýshy