Sultanmahmut jeńisi

О́zine deıingi qazaqtyń rýhy men seziminen qýat alyp, qunar tartqan hakim de armany men muratynyń kóktep ósip, halqyn kórkeıtkenin kórýdi kóksedi. Sol asyl muratty erlerdiń ilki bastaýynda Alash arystary turdy. Ádebıetke Maǵjan, Ilııas, Sákender keldi. Abaı «bir ǵylym edi ińkáriń» degende, Ábishiniń boıyndaǵy asyl qasıetter barsha qazaq jastarynyń boıynan tabylsa dedi. Hakim ańsaǵan sol asyl murattarǵa jetpekke sert etken jastyń biri Sultanmahmut Toraıǵyr ekenin eshkim joq­qa shyǵara qoımas. Abaıdyń «Jıyrma jeti jasynda, Ábdi­rahmanym kóz jumdy. Sáý­leń bolsa basyńda, kimdi kór­diń bul syndy», degenin Sultan­mahmutqa da qarata aıtýǵa bolar edi. Jalyndy jas, daryndy aqyn otyzǵa tolmaǵan jasynda qazaq rýhanııatyna qyrýar olja salyp ketti. Sertpen ómir súrdi jáne sol sert jolynan taımaı ótti. Alashshyl aqyndar ishinde Maǵjannan keıingi, tipti qatar atalýǵa tıis sertshil aqyn der edik.

«Qarańǵy qazaq kógine, ór­­melep shyǵyp kún bolam. Qa­rań­ǵylyqtyń kegine, Kún bol­maǵanda, kim bolam?» edi Sul­tanmahmuttyń serti. «Shá­kirt oıy» onyń kúli arman-mu­ratyn áıgilegen týyndysy. «Alash týy astynda, Kún són­gen­she sónbeımiz», dep jaz­ǵan Alash ánuranynan da sem­ser­deı serttiń jarqyly bili­nedi. Ol zamanda bulaı sóı­leý Sultanmahmuttyń ǵana mań­da­ıyna jazyldy. Maǵ­jandy esep­temegende.

О́zi óngen topyraqtyń te­reńderine boılaǵan altyn tamyr kóktegi kún sııaqty jan-jaǵyna sáýlesin túsirmeı tur­maıdy. Jurtynyń baǵyna bola týǵan kez kelgen kemeńger, ǵu­lama ózimen birge dáýirin ala týatyny aıtylyp keledi. Onyń mysaly Abaı desek, Abaıdan keıingi altyn býynnan tamyr tartqandar jasady bertinde qazaq ádebıetin. Bilýimizshe, Sultanmahmutty Qasym aqyn ustaz tutqan sekildi kórine­di de turady. Olaı deýimizge bir­den-bir sebep – aqynnyń «Sultanmahmut týraly balladasy». Bul sol zamanda ja­zylýǵa tıis emes, tolǵaýy toq­san kúrdeli shyǵarma deýge barmyz. Qasym osy týyndysy arqyly keńestik bılikti bir shenep alǵanyn ańǵaramyz. S.Toraıǵyr 1920 jyldyń 21 mamyrynda qaıtys bolady eken de, Qasym balladasyn 1940 jyldyń 20 mamyrynda jazyp, núktesin qoıady. Aqyn qaıtqanynyń 20 jyldyǵyn bilip, eskergen sııaqty. Ol kezde Maǵjan, Mirjaqyp týra­ly jazý – ólimge barýmen para-par. Sultanmahmut jastaı ólip, Maǵjan syndy «halyq jaýy» retinde ustalyp, repressııaǵa ilikpegen. Repressııaǵa ilikpeı ajal qushty. Desek te «Alash týy astynda, Kún sóngenshe sónbeımiz» dep Alash gımnin jazyp qaldyrdy. Osyndaı us­­tazyn eske alý arqyly Qa­sym kúlli stalındik júıege qar­­sylyǵyn tanytqandaı kó­rine­di. Balladany asyqpaı, shuq­shıyp oqyǵanǵa ol anyq baı­qalady. Ondaǵy bir keıipker Sultanmahmutty tirige balap, ólmes jyryn úlgi tutýy, kelesi keıipker ony aram dushpanǵa balap, «tarıhqa solaı ja­zyp bergem» degeni aqylǵa sy­ıym­dy delik. Alaıda ólgen aqyn­­­dy kórden turǵyzýy she? Sul­­tanmahmut qabirden shy­ǵyp, ózine bolysqan jas­pen Jazýshylar odaǵynan múshelik bıletin alýǵa jónelip ketkeni – aqynnyń jeńisi degen sóz. Iаǵnı ony jaqtaǵan keıipker­diń pikiri durys bolyp shyqqa­ny. Kerisinshe, aqynǵa kúıe jaq­­qan keıipker qabir basynda mola kúzetip qalǵany – onyń jeńilgenin bildiredi. Keraýyz urpaq kelmeske ketedi de, jańa zaman ornaıtyny týraly úlken emeýrin osynda tur.

Sondaı-aq Qasym «Aq­sáý­le» taqyrybyna da Sultan­mah­mut­tan soń iz salǵan. Onyń jaza almaı ketkenderin to­lyq­tyrǵandaı kórinedi. Sul­tan­mahmut «Aqsáýlesin» oqy da, Qasymdy oqy. Bir-birin qaıtalamaıdy, biraq keıingisi aldyńǵysynan úlgi alǵany ań­dalady. Sultanmahmut «Aq­sáýle, kúmis júzdi, qundyz qa­baq» nemese «Nazdy, názik, aq sáýle» dep bastaıdy. О́leńniń taqyrybyna sheıin solaı atalady. Sıkl deýge bolady. Qasym ony jańasha jyrlap, damy­typ jibergen. «Aq sáýle, aspanda Aımen talasasyń, tógilip ıy­ǵyńa qara shashyń» degen joldar týa sala ánge aınalyp ketti.

Sultanmahmut «Men – qazaq, qazaqpyn dep maqtanamyn» ­­dedi jasy otyzǵa tolmasa da. Mun­da da arman-muratyn sert qyp ustaǵan semser rýhty kóre­miz. Qasym bolsa, bul mazmundy óz ýaqytynyń únimen jyrlap, «men – qazaqtyń balasy», dep jar saldy. Jáne «Sertiń osy – azat jigit, azat qyz» degen óleńderdiń serti aqynǵa Sultanmahmuttan kóshkenin baıqaý qıyn emes. Ony zerdeli oqyrmannyń ózi de biletin bolýy kerek.

Arman-muratyna adaldar ólmeıdi eken, endeshe.