Bir sýreti – bir álem

Aǵymsaly Dúzelhanovtyń shy­ǵar­mashylyǵyndaǵy paıym-parasat, ózgeshe oılaý, dara tynys sııaqty erekshelikter ony záý bıikke alyp shyqty. Bylaıǵy jerde ol ne salsa da, oıdyń tereńimen, qııaldyń sheksizdigimen saldy degen jón shyǵar. Onyń ózindik stılderiniń biri de biregeıi bolǵan tulǵalar beınesin kenep betinde kesteleýi esimin sýret óneriniń tarıhyna altyn árippen jazdy. Onyń qylqalamynan týǵan Shyńǵys hanǵa nazar salaıyq. Dýlyǵa ornyna naǵyz kóshpelilerge tán qundyz tumaq, ústine ań terisin jamylyp, qolyna dala taǵysy asaý qyrandy qondyrǵan shonjar minezimen, qas-qabaǵymen, ór rýhymen tutas álemdi jaýlaǵysy kelip-aq tur. Tipti ony jaýdan aman qutqaryp, kózdegen jerine esen jetkizetin tulpary da minsiz qalypta beınelengen. Aıdarly aq tulpar ústindegi qaharly hannyń kelbetine kórik bergeni birden baıqalady. Týyndyny kórgen soń oıyńda birden kúlli álemdi bıleýge yntyqqan Shyńǵys han osyndaı bolǵan da shyǵar degen túsinik qalyptasary haq. Degenmen bul Aǵymsaly qııalynyń jemisi ekenin de umytpaǵan durys.

Sýretshiniń ózine tıesili tań­daǵan stıli – tulǵalar beınesin kesteleý ekenin joǵaryda aıttyq. Endi sol sózimizge ol salǵan sýretter kýá-dúr. Kelesi portret Qorqyt ataniki. «Qorqyt ata ańyzy» dep atalǵan týyndy eski dáýirdi, keshegi ótken kún beınesin kóz aldyńa jaıyp salady. Bostandyq, babalar rýhy, sheksizdik degen uǵymdar kenet sýretpen birge as­tasyp, týyn­dyda beınelengen qaz­dardyń qanatyna baılanyp, alys­qa ush­qysy keledi. Qońyr qoby­zyn kúńirente sóı­letip otyr­ǵan Qor­qyttyń kúıin ań men qus­­­tyń bári bir demmen tyńdap otyr. Ún­des­tik, tamyrlastyq, tek­­­tilik bári-bári sonda úılesim ta­bady.

«Aǵymsaly Dúzelhanovtyń shyǵarma­shylyǵyna arqaý bol­ǵan obrazdardyń biri – qazaq áıeliniń beınesi. Jalpy alǵanda beınelerdiń toptama nemese jeke sıpattaǵy sıýjettik ıdeıalary bir arnaǵa kelip janasady. Iаǵnı qazaq áıeli beınesine saı minez, kórik jáne de taǵdyr bar. Sýretshi portrettik jáne peızaj janrynda sheshken kompozısııalyq ıdeıasy bir-bi­riniń ózindik erekshe maǵynasyn tolyqtyrǵan. Qalamgerdiń shy­ǵar­mashy­lyǵyndaǵy áıel beınelerin jeke kezeńge bólip, tereńinen tal­daýdy qajet etedi. Onyń týyn­dy­laryndaǵy áıel beınesi birde tarıh paraqtarynan syr shertetin bolsa, endi birde áıel – ana, tabıǵat, ómir, tir­shilik, mahabbat, sulýlyq, páktik, batyr­lyq sımvolyna aınalady». Bul óner­tanýshy Aıjan Túmenbaıdyń bizdiń keıipkerimiz týraly pikiri. Árıne, dala tarıhynda oıyp oryn alatyn qazaq áıeliniń róli tom-tom kitaptarǵa, ásem áýenderge, máńgilik qundy sýretterge arqaý bolǵany shyndyq. Aǵymsaly Dúzelhanov qalamy da bul bos­tyqty toltyrýǵa asyǵady. Ústine qaza­qy kıimin, basyna as­qaraly sáýkelesin kıgen qazaq qyzynyń keneptegi beınesi bizge neni aıtady? Qaı ǵasyrda da qazaq qyzynyń qalyby, mine, osyndaı bolǵan demekshi shyǵar, kim bilsin? «Adam kórki shúberek», desek te sýretshi keıipkerin alamyshtap boıaǵysy da kelmegen. Tek onyń óz sánin, ulttyq ereksheligin oıyna toqyp, ónerdiń qudiretimen ádipteýge baryn salǵan. Taǵy bir­de artynda sansyz nókeri bar, el aldynda júrgen áıel tulǵasyn beınelepti. Ertede rýyn bılegen, erlermen teń bılik júrgizgen qazaq áıelderi kóp boldy ǵoı, myna sýret solardyń biriniń sý­ret­shi qııalyndaǵy portreti ekeni aıdan-anyq.

Qaraǵaıly qaptalda han ta­ǵynda saltanatpen áldebir jaqqa bet alyp bara jatqan «Saq patshasy» degen týyndy da kózge ottaı basylady. Dýlyǵasynyń tóbesi aspanmen tildesip, onyń abyroıyn, bedelin asqaqtatyp tur. Dala shyraıy, halyq birligi, el bılegen tulǵanyń bolmysy bári de sátti beınelengen. Avtor osy týyndy arqyly ertede babalarymyz osyndaı ór de batyr bolǵan degen sáýleli oıynyń bir ushqyny ekenin jasyrǵysy da kelmeıdi. Al osy sýretpen úndes «Saq áskeri» degen shyǵarma da batyrlyq pen qaısarlyqty urpaqtar sanasyna uıalatýǵa taptyrmas týyndy. Qalaı desek te, Aǵym­saly Dúzelhanov týyndylary úlken oıdyń, tapjylmaı izdenýdiń, ómirlik tájirıbeniń jemisi ekenin aıta ketken jón. Sol úshin de biz Aǵymsalynyń «Bir sýreti – bir álem» degimiz keledi.