Ultqa qyzmet etýdiń úlgisi

Osylaısha, A.Baıtursynuly Qazaq ólkesin basqarý jónindegi áskerı-revo­lıýsııalyq komıtetiniń múshesi retinde jumysqa aralasyp, sonyń bir otyrysynda, onyń halqymyzdyń bolshevıkterge qatynasy týraly pikiri tyńdaldy. Onda mynadaı naqty usynystar jasady.

1) Qazaqtardy keńes ókimetiniń halyq­qa jalǵan emes, shyn máninde ózin ózi basqarý quqyǵyn bergenine sendirý úshin Qazaq revkomynyń derbes qımyl jasa­ýyna múmkindik berý; 2) Keńes ókimetine qarsy bolǵan barlyq qazaqtarǵa, onyń ishinde «Alashordanyń» torǵaılyq jáne oraldyq toptaryna, olar Keńes ókimetiniń jaǵyna shyqqan jaǵdaıda keshirim ja­rııalaý; 3) Keńes ókimeti halyqtyń seni­mine kirýi úshin kóńilge qonymdy sharalar qarastyrý, tek sol arqyly ǵana Keńes ókimetine qarsylardy óz jaǵyna tartýdy qamtamasyz etýge bolady. Bul otyrysqa Kýıbyshev, Rýdzýtak, Broıdo sııaqty ortalyqtyń ókilderi qatynasqan. Osy májiliste VSIK-tiń (Búkil Reseılik Atqarý Komıteti) Keńes О́kimetine qarsy qımyl jasaǵan barlyq qazaqtarǵa tolyq keshirim berý týraly sheshimi aıqyndalǵan.

Ahmet Baıtursynuly Qazaq revko­my­nyń quramynda bir jyldan asa istese de, ol osy aralyqta Alash qozǵalysynyń belsendi músheleriniń keńes ókimeti tarapynan qýdalanbaı, óz mamandyqtarymen halqyna qyzmet etýine múmkindik jasady.

Aıtýly tulǵanyń 1920 jyly Qazaq ASSR-i Halyq aǵartý komıssary, ári Búkilreseı atqarý komıtetiniń mú­shesi bolyp, sol jyldary elimizdegi oqý-aǵartý salasyn uıymdastyryp negi­zdedi. Ol bul orynda eki jyl ǵana qyzmet atqarsa da, eleýli jumystar tyndyrdy.

Shyndyǵyn aıtqanda, sol jyldary eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy aýyr edi. Soǵan qaramastan Aqań 1920 jyly maýsym aıynda ótken halyq aǵartý qyz­metkerleriniń sezinde tııanaqty min­detter qoıyp, ony júzege asyrý jolyn usyndy. Aldymen ol bilikti muǵalimderdi daıyndaý úshin eki joldy kórsetti: bi­rin­shisi – qysqa kýrstar arqyly aýyl muǵalimderin daıyndaý, ekinshisi – peda­gogıkalyq arnaýly oqý oryndarynyń rólin kúsheıtý. 1921 jyly respýblıka kóleminde 52 qysqa merzimdi muǵalimder daıyndaıtyn kýrstar ashýdy bıýdjet tarapynan belgilengendigin osy sezde habarlaǵan. Sondaı-aq ult ustazy óz baıan­damasynda aǵartý salasyndaǵy ózekti máselelerdi de ashyp kórsetken. Máselen, birqatar mektepterdiń ǵımaratpen qam­ta­masyz etilmegendigi, ǵımaraty barlar­dyń ózinde jylý men oqýlyqtardyń joq­tyǵy, sonymen qatar talapqa saı mek­tep úıleri kóp jerde áskerı mekemelerge berilgenin aıtady. Jáne de mu­ǵa­limderdiń jaǵdaıynyń tómendigi men olar­­dy eshqandaı materıaldyq jaǵynan qam­tamasyz etilmegendiginen biraz óńirde mekteptiń jabylyp qalǵanyn baıandaıdy.

Aqań 1921 jyly qurylǵan akademııa­lyq ortalyqtyń janynan halyq poe­zııa­synyń, mýzykasynyń úlgilerin jáne etno­grafııalyq málimetterdi jınaý jóninde arnaýly komıssııanyń qurylýyna muryn­dyq boldy. Buǵan da respýblıkadaǵy belgili tarıhshylar, mýzyka men folk­lordyń bilgirleri: Á.Dıvaev, A.P.Chýloshnıkov, A.V.Zataevıch, A.D.Kastalskıı, N.N.Mı­ronov, A.L.Melkov, N.V. Melkova, A.A.Che­tyr­kına sekildi kózi ashyq zııalylardy tartty.

Ult ustazy jaýapty qyzmet atqaryp júrse de shyǵarmashylyqtan qol úzbedi. Qazaq tili biliminiń negizderin tolyqty­ryp, zertteýlerin jalǵastyrdy.1922 jyly Qazaq jazýshylarynyń sezin ótkizý ıdeıasyn kóterdi. Biraq jıynǵa múddeli bolmaǵan qalamgerlerdiń nıe­tine kóńili tolmaı «Qalam qaırat­ker­leriniń jaıynan» atty maqala jazdy. Munda qalamgerlerdi, kózi ashyq azamattardy ultqa qyzmet etýge úndedi.

«Jalǵyz qalam qaıratkerleri emes, qazaqqa jany ashıtyn basqa azamattar da qazaqtyń basqalardan kórgen kemshiligin aıtpaı tura almaıdy. Qazaqtyń sózin qaımyqpaı sóıleý kerek. Baýyrmal de­sin, qazaqshyl desin, ultshyl desin, oǵan qulaq asyp, aýyr almasqa kerek. Qazaq qasyndaǵy jurttardyń qataryna jetip, teńelýine kerekti isimizdi qolǵa alaıyq … Qazaq azamattary mádenıet jigin joıý jolyndaǵy jumysqa kúshin, isin sarp etýi kerek. Basqalarmen mádenıeti teńelip, jarysa, jarmasa kúneltýge qazaq jetken kúni qazaqty qasyndaǵylar qańsylatýyn qoıady, qazaq azamattarynyń qazaq úshin aıryqsha qaıǵyrýy, qan qyzýy joǵalady. Bas ózgeredi, bastyq ózgeredi, tóbe ózgerdi, tóre ózgerdi, basqasy áli qarap tur. Qazaq kórgen qorlyq pen zorlyq kóbeımese, kemigen joq. Jeýge jeńil turǵandy jeý tabıǵı is. Qazaqty buryn jegender áli de zorlyq qylyp otyr. Qazaq mádenıeti orystan kem bolǵan soń jem bolaty­ny sózsiz. Qazaq jem bolýdan túbinde dekret qýatymen qutylmaıdy, mádenıet qýatymen qutylady», – dep jazady ult ustazy. Bul maqalada aıtyl­ǵan oılar búgin de ózektiligin jo­ǵaltqan emes.

1921 jyly A.Baıtursynuly bol­shevıkter partııasynan shyǵyp, bastap­qyda Halyq aǵartý komıssarynyń oryn­basary, odan soń Akademııalyq orta­lyqtyń jetekshisi boldy. 1922 jyl­dan bastap saıasattan alshaqtap, tek ǵy­lymı-pedagogıkalyq qyzmetpen aına­­lysty. Ǵylymı baǵyttaǵy iste­ri týraly ol óz qolymen jazǵan ómir­baıanynda (1929, 8 mart) bylaısha baıan­daıdy: «Orynborǵa kelgennen keıin, birinshiden, qazaq tilin fonetıkalyq, morfologııalyq jáne sıntaksıstik tur­ǵydan zertteýmen, ekinshiden, qazaq al­fa­vıtin, orfografııasyn jeńildetý jáne retteý úshin reforma ja­saýmen; úshinshiden, qazaq jazba tilin leksıkalyq shubarlyqtan, basqa tilder­diń sıntaksıstik yqpalynan tazartýmen, aqyry, eń sońynda, tórtinshiden, proza (is-qaǵaz, pýblısıstıka, ǵylymı jazba til) tilin kitabı til arnasyna stılıstıkalyq óńdeý, qazaq sózderinen termın jasaý arqyly halyqtyń jandy tiliniń arnasyna kóshirý isterimen aınalysa basta­dym. Bular ózim jasaǵan oqýlyqtar jáne ózim redaksııalaǵan «Qazaq» gazeti arqy­ly iske asty».

Aqańnyń óz qolymen 1929 jyly ja­zyp qaldyrǵan «Gazet jáne jýrnaldar­da jarııalanǵan basqa, ǵylymı, ǵyly­mı-metodıkalyq eńbekterdiń tizimi» atty qujat QazPI-diń arhıvinde saqtal­ǵan. Onda tómendegideı ǵylymı, ǵylymı-
metodıkalyq t.b. eńbekteri kórsetilgen:

«1. «Til qural», 1-bólim. Fonetıka.

2. «Til qural», 2-bólim. Morfologııa.
3. «Til qural», 3-bólim. Sıntaksıs.
4. «Áde­bıet tanytqysh».
5. «Baıanshy». Meto­dıkalyq jazbalar.
6. «Til jumsar», 1-bólim. Praktıkalyq grammatıka.
7. «Til jumsar», 2-bólim. Praktıkalyq grammatıka.
8. «Oqý qural». Balalar álippesi.
9. Álippe.
10. «Saýat ashqysh». Eresekter álippesi.
11. «Álippe – astar». Álippege meto­dıkalyq nusqaý.
12. «Qyryq mysal» – Krylov mysaldary aýdarmasynyń jınaǵy.
13. «Masa» tóltýma jáne aýdarma óleń­der. О́leńder jınaǵy.
14. «Oqý qural». Hrestomatııa (nusqa­lyq, Sho­na­novpen birlesip jazylǵan)».

Baıqasaq, atalǵan eńbekterdiń deni til ǵylymyna baılanysty jazylǵan. Ol zańdy da. Ahmet Baıtursynuly arab qarpin qazaq tiliniń fonetıkalyq tabıǵatyna laıyqtap qazaqtyń ulttyq álipbıin reformalaýdy 1910 jyldan bas­tap jetildire túsedi.

Nátıjesinde, arab qarpi negizindegi qazaq álipbıi 1924 jyly maý­sym aıynda Orynborda ótken bilimpazdardyń tuńǵysh sezinde talqylandy. Jıynda Ahmet Baıtursynuly «Álipbı taqyryby» degen atpen baıandama jasaıdy. Ol túrki jurttarynyń qoldanyp kele jatqan jazýy bar ekenin, ony ózgertip, basqa grafıkaǵa kóshý ońaı emes degen pikirdi dáıekteıdi.

Ahmet Baıtursynuly reformalaǵan arab jazýy óz kezinde qazaq halqynyń ómirinde úlken ról atqaryp, qalyń kópshilikti jappaı saýattandyrý isine, jazba ádebıettiń, baspasózdiń, basqa jumysynyń jandanýyna ıgi áser etken aıryqsha qubylys boldy. Kórnekti tulǵanyń bul tájirıbesin sol kezde ózge túrki halyqtary, máselen, ózbekter men tatarlar úlgi etip alyp, tájirıbesin óz jazýlaryna paıdalandy.

Sonymen, 20-jyldary Ahmet Baı­tur­synuly bastaǵan ult zııalylary oqý-aǵartý salasyna atsalysyp, qatań ıdeo­logııalyq qysymǵa qaramastan hal­qynyń qajetine qyzmet etti. 30-jyldardyń basynda elimizde stalındik totalıtarlyq júıe kúsh alyp, Alash zııalylary túgel derlik qýǵyn-súrginge ushyrady.

Qadyr AHMETOV,

A.Qusaıynov atyndaǵy Eýrazııa gýmanıtarlyq ınstıtýtynyń prorektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor