Ábe

2014 jyly halyqaralyq Pen-klýbtyń álemge áıgili Nobel syı­ly­ǵyna Ábeńdi usynýy da tegin emes edi. Sebebi ol kisi bir ulttyń ǵana emes, tutas adamzattyń, bir kól ǵana emes, kúlli Jer sharynyń ózekti máse­le­lerin kótere bildi. Ábeńniń romandary shól daladaǵy shyńyraýdyń mıdan ótetin móldir sýy sııaqty. Kenezeń keýip, sýsap barǵanda ishken saıyn ishe bergiń keledi. Saraıyń ashylyp, rýhyń tazarady

Ábeń – Ábdijámil Nurpeıisov Sosıa­lıstik Eńbek Eri, Araldyń ataq­ty jylqyshysy, atam Kósher­baı­men syılas, dámdes bolyp etene aralasqan. Ásirese ákem Eleýmen aǵa-inideı jaqyn júrip, tonnyń ishki ba­­ýyndaı tatýlyqtan tanbaı ótken.

Sondyqtan Ábeń de maǵan áke or­nynda boldy. Jetistikke jet­ke­nimdi kórse maqtap, arqamnan qaǵyp, kótermelep otyratyn. Jumys­ta­ry­myzǵa qatysty da kóp jaıǵa qanyq­ty­ryp, jón-josyǵyn kórsetip, syn-eskertpesi men aqyl-keńesin aıtyp turatyn. «Ákeń ólse de, ákeńdi kórgen ólmesin» degen qazaqta ataly sóz bar ǵoı. Ákemdi saǵynǵanda Ábeńe amandasa baryp, qaýqyldasyp, maýqymdy basyp qaıtatynmyn. Ol kisiniń meıirge toly ystyq qushaǵyna bir ret basymdy qoısam, jan dúnıem jasaryp qalatyn edi. Balalyq shaǵyma oralyp, atam men ákemniń shalǵaıyna oralǵandaı tátti kúı keshetinmin.

Iá, qazaq sóz ónerine mol olja sal­ǵan kesek sýretkerdiń basynan qıly da qıyn dáýren ótti. Onyń ómir joly ózi aıtqandaı qan men ter­den turady. Ábeń Araldyń asaý tolqyndary shýlap, alǵashqy qar jaýyp turǵan qara kúzdiń ortasynda ómirge keldi. Sol kúni ákesi Kárim Belarańnyń qozyjon belderinde qansonarǵa shy­ǵyp, qyran salyp qyzyqqa batyp júrgen eken. Aq pen qyzyldyń aı­qa­syn, biriniń artynan biri týǵan tóńkeristi kóre-kóre zátte bolyp, asharshylyqtan endi-endi ońala bas­taǵan jurt ómirge jańa kelgen jas sábıge ashyq aspan, uzaq ǵumyr tiles­ken. Qaımaǵy buzylmaǵan qalyń el sol jórgektegi uldyń bolashaqta taǵ­­­dyr­laryn tasqa tańbalaıtyn jazýshy bolaryn sezbedi-aý, sirá.

Tabıǵat – kemeńger, onda jan da, túısik te bar. Sábıdiń qulaǵyna alǵash bolyp Araldyń asaý tolqyndarynyń shýyly jetken shyǵar. Sol tolqyndar balany áldılep uıyqtatty, álpeshtep oıatty. Qasıetti Aral kúnderdiń kúni tartylǵan arnasyn qalamynyń sııasymen toltyratyn bir perzenttiń ómirge kelgenin bildi me eken? Araldyń tolqyny adamsha sóılep, til qatyp, syr aqtaryp Ábeńdi eseıtti.

Qalamger shyǵarmalaryn oqyp otyrsańyz, mań dalaǵa til bitip, óli teńiz óksik atyp saıraı jóneletindeı. Ár týyndysynyń qatpary qalyń, pa­ıymy tereń bolýynyń syry, bálkim, osynda.

Men úshin el men jerdiń taǵdyryn jan-júıesimen jyrlaı bilgen shy­ǵarma ǵana naǵyz kemel týyndy. Ábeń­niń shyǵarmashylyǵy – bir ult­tyń basynan keshken azapty da aýyr, ma­shaqatty da qasiretti taǵdyryna qu­ryl­ǵan úlken bir álem ispetti.

Qazirgi jas urpaq beıbit aspannyń astynda erkin tynystap, tatý-tátti ǵumyr keship jatyr. Árıne, táýbe deımiz. Ata-babalarymyzdan tartyp myń ólip, myń tirilgen qazaq osyndaı mamyrajaı zamandy ańsady emes pe? Biraq Ábeń týǵan zaman múlde basqa edi. Balalyq shaǵy qazaq dalasynda alapat ashtyq pen repressııa jalmaǵan qasiretti zamanǵa, surqaı da sýyq jyldarǵa týra keldi. Oqý emes, jan qaıǵy boldy. Dese de, asyldyń synyǵy bolǵan ákesi balanyń bolashaǵyn oılap, 1931 jyly Kólqara aýylynda ashylǵan mektepke aparady. Mektep degen aty bolmasa, bir bólmeli júdeý úı. Osy jerde Ábeń birinshi synypty bar bolǵany 17 kún ǵana oqyp, 2 árip qana tanyp shyqqan eken. Odan beri tabany kúrekteı 98 jyl aýnapty. Adam bir teriniń ishinde myń aryp, myń semiredi. Halyq ta solaı. Qaǵanaǵy qarq bolatyn kún de, saǵy synatyn shaq ta kóp. Sol 17 kún oqyp, ájesiniń qazasyna baılanysty úıine qaıtqan bala soqtyqpaly, soqpaqty joldardan ótip, qalyń qazaqtyń qabyrǵaly qalamgerine aınaldy.

Ábeńniń jastaıynan qalamyn ushtap, jazýshy bolmasyna sharasy da joq edi. Ol keshken ǵumyr, kór­gen taǵdyrynyń ózi-aq jazbasyna qoımady. Mańdaıyna bir ómir jazyp taýysa almaıtyn shytyrman jazmysh syılaǵan eken. Qazaq balasyna kelgen zobalań ashtyqta, qýǵyn-súrgin kezinde shalqyp ómir súrgen Nurpeıistiń áýleti de jansaýǵa izdedi. Alapat soǵys maıdanynan et jaqyndary men asqar taýdaı ákesinen aıyrylyp, jalǵyz basy ǵana oraldy. Týǵan jeri tozyp, týǵan eli azsa, arly azamat aldymen kúrsinbek. Mańdaıyna jazǵan osynshama taǵdyrdy aq qaǵazdyń betine bederledi. О́lmes, óshpes shyǵarmaǵa arqaý etti. Tutas bir dáýirdiń tiri shejiresine aınaldyra bildi.

Ábeń salıqaly da bekzat jan edi. Dúnıe jaratylǵaly bir qa­lyp­pen kilkip qana aǵatyn ózen sııaqty. Arnasynyń sýalyp, tartylyp qalǵanyn, ne asyp-tasyp ket­kenin kórgen emespin. Jetse ta­sy­maıdy, jetpese jasymaıdy. Dala júrekti, darqan peıildi adam. Qa­shan kórseń kúlimsirep, óziniń áz bolmysynda júredi. Ǵumyrynda pen­de­shi­lik­ke boı aldyryp, júıkesin shar­shatqanyn kórgenim joq. Alataý­daı ataǵyna qaramastan úlken bolsyn, kishi bolsyn, asa kishipeıil. Boıyn menmendikten, ózimshildikten taza ustady. Danadaı oılanyp, baladaı aq adal kóńilmen ǵumyr keshti. Aldy dańǵyl, arty taza ǵıbratty ómiri soǵan kýá. Júregin kirletpegen, keýdesine shań qondyrmaǵan osy taza bitimi ol kisiniń uzaq ǵumyr keshýine negiz bolǵandaı. Júıkesi syr berip, júregine erte salmaq túsken jan tez qartaıady. Al Ábeń ózi somdaǵan keıipkerler oıyndaǵydaı shyqsa, solarmen birge jasap, jasaryp, túlep otyrdy.

Alqaly jıynnyń birinde Sábıt Muqanov Ábdijámil Nurpeıisov ha­qynda: «Meniń qazaq ádebıetinde 20 jyl boıy kútken adamym endi keldi», dep kópke súıinshilep jar salǵan eken. Ábeń ádebıet esigin ımenbeı attap, alǵashqy qadamyn múıizi qaraǵaıdaı jazýshylardyń tisi batpaı júrgen romannan bastaýynyń ózi – bir bólek áńgime. Áıgili Áýezovtiń ózi qoljazbalarymen tanysyp, rıza­shylyǵyn bildirgen. Osylaısha, al­dyń­ǵy tolqyn aǵalardyń izin basyp, qazaq ádebıetine taǵy bir qarymdy qalamger qosylǵan edi.

Aýyl ómiri, kishkentaı keıipkerler Ábeń shyǵarmashylyǵynyń negizgi bitimi sekildi. «Áli kúnge bir búıi­rin aýyl ómirine buryp turady. Qan­sha qashyqqa shyrqap ketseń de, bo­ıyńdaǵy bir tamyryń týǵan je­riń­niń topyraǵynda búlk-búlk etip so­ǵyp jatqandaı. Keı kúni... sen ál­de­nege ózek aýzynda jalǵyz úı otyr­­ǵan balyqshy shaldyń qamys qo­syn, jupyny jıhazyn, jalpyldaq shamyn esińe alasyń. О́z úıiń jaınap tursa da, saǵan osynaý balyq sasyǵan kishkentaı qos ystyq. Qos ishinde, aq ıyq qylǵan aýyr eńbek­ten bolar, jan ákeń silesi qatyp shar­shaǵan. Kúnge kúıgen jyltyr qara be­tinde qaljyraǵan ajar bar. Úni de qaljyrap aqyryn shyǵady. Sol kezde qara pushyq bala áldeqaıdan júgire kep otyrsa bolǵany, onyń ájim beti ishteı nurlanyp eljirep qoıa beredi», deıdi jazýshy.

«Ymyrt» (1961), «Sergeldeń» (1964), «Kúıreý» (1970) romandarynan turatyn ataqty «Qan men ter» trılogııasynyń tereń qatparynda osy bir jandy ómir qaınap jatyr. Janymen sezgen, júregimen túsingen dúnıe qashanda kemel bolmaq. Elaman, Aqbala, Táńirbergen sııaqty minez-qulqy, jan qatpary búkpesiz ashylǵan keıipkerler álem ádebıetindegi ańyz keıipkerlermen teń tura alady. «Osy bir uly romandaǵy san qyrly, alýan boıaýly dala men ony meken etetin halyq óziniń beıtanys ári tańsyqtyǵymen ejelgi bir dalalyq aýyzeki tilde aıtylǵan epopeıa sekildi bizdi eliktirip alyp ketedi», dep fransýz jazýshysy Andre Stıl tekke aıtpasa kerek.

2014 jyly halyqaralyq Pen-klýbtyń álemge áıgili Nobel syı­ly­ǵyna Ábeńdi usynýy da tegin emes edi. Sebebi ol kisi bir ulttyń ǵana emes, tutas adamzattyń, bir kól ǵana emes, kúlli Jer sharynyń ózekti máse­le­lerin kótere bildi. Ábeńniń romandary shól daladaǵy shyńyraýdyń mıdan ótetin móldir sýy sııaqty. Kenezeń keýip, sýsap barǵanda ishken saıyn ishe bergiń keledi. Saraıyń ashylyp, rýhyń tazarady.

Týǵan jerdi qasterlegen, ár túıir qumy, bir tamshy sýyna deıin qyz­ǵysh­taı qorǵaǵan jannyń biri – Ábeń. Júregi týǵan jermen birge soqty. Aralmen birge ortaıyp, Aralmen birge tolatyn edi. Bala kezde keýdesi qazynaǵa toly Kósherbaı atamnyń aýzynan san alýan ańyz-áńgime tyńdap óstik qoı. Sol kezde batyrlar shapsa da, atsa da ólmeýshi edi. Onyń jany tereń kóldiń túbindegi semserinde jasyrylýy bolatyn. Osy kúni bajaılap qarasaq, Ábeń de óz janyn sol erteginiń batyrlary sııaqty Aral­dyń tereńine tastaǵan eken. Tabı­ǵattyń keteýi ketip, jyldan-jylǵa Aral tartylǵan saıyn Ábeńniń qaı­ǵy­sy da qalyńdaı tústi. «Sońǵy paryz» – altyn kebekteı aq qumaqtyń ortasyndaǵy tabıǵat syıy Aral te­ńi­ziniń qasireti týraly kitap. Dala, tabıǵat, teńiz – Ábdijámil Nurpeıisov shyǵarmashylyǵynyń ózekti de negizgi arqaýy», deıdi ádebıetshi Naǵashybaı Tólepov. Aral qasireti – Ábeńniń júregin kemirgen jegi. Aral bolyp alasuryp, Aral bolyp dóńbekshıdi. Oǵan ózimniń de san márte kózim jetken edi.

Men Mańǵystaý oblysynyń ákimi bolyp júrgen shaǵym. Aral teńizi qaıtyp, arnasy arshylyp, jalańash­tana bastaǵan. Ábeńniń týyp-ósken, balalyq shaǵy qalǵan jeri Belarań teńizdiń bir suǵyna bitken túbegi. Ol jerden qazir teńiz tartylyp ketken. Sýy qaıtyp qań­sy­ǵan qumnyń tozańy shyǵyp jatyr. Bıik jerden kóz salyp qarap tursań, tómende teńiz tabanynda qalyp qoıǵan kemelerdiń qańqasyn kóresiń. Tarıhtyń eskirgen, tozǵan, ýaqyt jemirgen bir paraǵyndaı kóńil qulazytady. Sol jerdegi bıikteý bir tóbeniń basyna Ábeń óziniń kesenesin saldyrdy. Soǵan qajetti qurylys materıaldaryn «Mańǵystaýdan jetkizip ber» dep qolqa saldy. «Adam tiri kezinde ózine mola salýdyń ne qajeti bar» dep qısańdap, kónbegen edim. Qatty renjip, ursyp tastady. Sosyn úlken kisiniń meselin qaıtarmaı, aıtqanyn buljytpaı oryndadym. Keıin bir kezdeskende maǵan oǵashtaý kóringen osy qylyǵynyń mánin suradym. «Kúni buryn basyńyzǵa kesene kótergenińizdiń keregi ne? Almatyda turasyz. Keıin sonaý jer­diń túbi Aralǵa qatynaý bala-sha­ǵa­ńyzǵa qıyn bolady ǵoı» dep edim, múldem basqa jaýap aldym. Men de sol Araldyń perzentimin ǵoı. Jan jú­regim eljirep ketti.

«Meni izdegen adam bolsa, sol jer­diń túbine kelsin. Tozǵan, topalańy shyq­qan jerdiń jaǵdaıyn, eldiń kúıin kórsin. Kóziqaraqty, kókiregi oıaý pende bolsa oılanar. Oılansa, mysqaldaı bolsa da paıdasy tıer. Men ólgennen keıin de sol sherli Aralyma paıdamdy tıgizgim keledi. Qazirgi Qyzylorda, Mańǵystaý oblystarynyń ornynda baǵzy bir zamanda úlken Taksıs degen muhıt bolypty. Arada talaı zaman ótkende sol telegeı muhıt qaıtyp, ornynda Kaspıı teńizi, Aral teńizi, Qara teńiz, Azov teńizi syndy usaq teńizder qalǵan. Bilgirlerdiń aıtýyna júginsek, bul jer jaralǵaly úshinshi ret osylaı bolyp otyr. Birese túbi sarqylyp ketedi, birese kenerin toltyryp qaıta keledi. Bul jolǵy teńizdiń ketýi adam pıǵylynyń nasharlyǵynan dep oılaımyn. Bul tek ekologııalyq apattardan ǵana emes, buǵan adamı sezimder de áser etken sııaqty. Meıi­rim­­diliktiń joǵalýy, izgiliktiń óshýi, tasbaýyrlyq, jaýyzdyq – bári-bári... Ony «Qan men terdi», «Sońǵy paryzdy» muqııat zer salyp oqyǵan adam baıqaıdy. Sondyqtan men jaı jatpaı sol Belarańyma baryp, alys­tap ketken teńizdiń shýylyn ańsap jataıyn. Múmkin, kúnderdiń kúni adamzattyń pıǵyly ózgerer, teńiz eski arnasyna qaıtyp keler, tasyp tógiler. Býyrqanǵan tolqyny jartasty kómip, shaǵalalar shańqyldap, tirshilik jyry mazdaıtyn shyǵar. Osyndaı bir ańsarly úmitpen meni sol jerge jerleýdi senderge amanat etip tapsyramyn», dedi arda týǵan Ábeń úlken tebirenispen.

Keýdesinde jany bar, eti tiri, júregi oıaý adamdy eleń etkizer uly sóz, kemeńger baılam emes pe? Tek jasy ulǵaıyp, indetten birneshe ret em­del­gen soń ǵana birde maǵan, Smaǵul Elýbaıǵa, baýyry Maral Iteǵulovqa Almatyda jerlenýge kelisim berdi. Al jerlesteri Belarańda Ábeniń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan belgili jerdi qorǵaýdy mindetine aldy... Shyǵarmalary kúlli qazaqqa rýhanı sýsyn bolsa, endi ǵumyrymen de úlgi bolmaq. Osy bir áńgimelerden keıin Ábeńniń júregimdegi orny tipti de bıikteı tústi. Ol kisi keıde Qazyǵurttyń basynda qalǵan Nuh paıǵambardyń ózi de, kemesi de syndy. Eskiniń kózin kórdi, jaqsynyń sarqytyn ishti. Eshkimniń ala jibin attamaı, ǵıbratty ǵumyr súrdi. Qa­jy­maı, talmaı, taýsylmaı kól-kósir eńbek etti. Ábeńniń asyl armany oryndalsa, qazaqtyń yrys qazany tasyp, irkiti mol bolary sózsiz. Laıym, Qudaı Taǵala alty Alashty kemeline kelip, kemerine tolyp, shalqyp otyratyn zamanǵa jetkizgeı!

Ábeńniń máńgilik ómiri endi bas­taldy. Araldyń qaıta tolǵanyn biz kórermiz, múmkin kóre almaspyz. Dese de, asaý tolqyny jaǵany urǵan telegeı teńizdiń tiri sýreti salynyp qaldy. Ol – Ábeńniń shyǵarmalarynda. Ol shyǵarmalar Araldyń ǵana emes, qazaqtyń tolǵan, ortaıǵan, tartylǵan tarıhyn taspalady.

Ábeń sanaly ǵumyrynyń sońyna deıin aq qaǵazben anda boldy. Arymen serttesti. Kól-kósir mura qaldyrdy. Ábeńmen birge salqar, sándi kósh bolashaqqa baǵyt aldy. Ábeńmen birge bir ǵasyrdyń paraǵy jabyldy. Endi biz Ábeńdi Almatydaǵy úıinen emes, kitaptarynyń sarǵaıǵan paraqtarynan izdeımiz.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Almatyǵa arnaıy ke­lip, jazýshyǵa Eńbek Eri juldyzyn tap­syryp turyp, «Ǵasyrlyq mereıtoıda kezdeseıik» dep júrekjardy tilegin aıtyp edi. О́kinishke qaraı, buıyrmady. Biraq jaqsynyń aty ólmeıtini aqıqat. Onyń 100 jyl­dyq mereıtoıyn IýNESKO kóle­min­de atap ótý – bizdiń paryzymyz. Sáýletti shaharlarymyzda Ábeń­niń eskertkishteri boı kóterip, oqý-mádenıet oryndaryna, kóshelerge aty beriler, ýnıversıtetterden, ki­tap­hanalardan, mektepterden arnaıy zaldar asharmyz. Týǵan aýyly Belarańǵa kezinde bizdiń Aralymyzǵa salǵandaı Ábeńniń murajaıyn salýy­myz kerek. Onyń joqtaýshylary, qalyń oqyrmany qatynaýyna jaǵdaı jasalsa eken. Táńiri qazaqtyń mań­da­ıyna sondaı daryndy uldy, qa­rymdy qalamgerdi syılady. Endi biz ony qatarymyzdan alǵanyna ren­­jimeı, bergenine shúkirshilik bil­direıik, aǵaıyn. О́tkeninen ulaǵat, bolashaǵynan maqsat-murat izdegen jas urpaq Ábeń shyǵarmashylyǵyn oqý arqyly ulǵaýsar dúnıege kez bolady. Kúmán joq!

Ábeńniń ózi aramyzdan ketse de, shyǵarmalary máńgi qazaqtyń júregin áldılep, rýhanı shamshyraǵyna aınalary haq.

Qyrymbek Kósherbaev,

memleket jáne qoǵam qaıratkeri