Qaratorǵaı

Qazaq radıosy osy ándi kópke deıin «Syrdyń qaratorǵaıy» dep berip keldi. Al Kókshe je­rinde ol Úkili Ybyraıdyń «Qa­ra­torǵaıy» dep aıtylady. «Qaratorǵaıdy» kezinde Qazaq­stannyń Halyq ártisi Jamal Omarova da shyrqady. Ol bir suhbatynda bul ánniń tarıhynan habarsyz bolǵanyn aıtqan. «Meniń týyp-ósken jerim Syr boıy ǵoı. Árkimniń týyp-ósken jeri ózine qymbat kórinetini belgili. Men de «Qaratorǵaı» Syrdyki degen soń onyń shyn tarıhyn, kimdiki ekenin dáleldep jatpadym. Biraq rasyn aıtsaq, án Syrdyki emes, Úkili Ybyraıdyń áni. Ony kompozıtor Evgenıı Brýsılovskıı Isa Baızaqovtan jazyp alyp, bizge úıretken. Ony dáıim Qyzylordadaǵy, Tash­kenttegi konsertterge qosty­ratyn adam Qurmanbek Jandar­bekov edi. Menen keıin bul ándi Roza Baǵlanova shyrqady. Ekeýmiz de Syr boıynyń qyzy bolǵandyqtan án «Syrdyń qaratorǵaıy» dep atalyp ketti. Al keıin bildik, bul án Syr boıyna Úkili Ybyraıdyń jıeni ataqty ánshi, aqyn, Baǵanaly Naımannyń serisi Taıjan arqy­ly jetip, elge keńinen tarapty», deıdi ánshi.

Árıne, «Qaratorǵaıdyń» shyǵý tarıhy áıgili Aqan serige tikeleı baılanysty. Biraq ánniń avtory ol emes. Buǵan «Juldyz» jýrnalynyń 1997 jylǵy nómi­rin­de jarııalanǵan Janataı Beke­novtiń «Qaratorǵaı» atty maqa­lasynda anyq kóz jetkize tústik. Sonda Ybyraıdyń óz qoly­nan talaı ret dám tatyp, aty­nyń tizginin ustaǵan Káken Ábdil­manovtyń esteligi aıtylady.

«Saǵynaıdyń asynda ataǵy búkil qazaq jerine jaıylǵan Qulagerdiń ólimi Aqan aǵamyzǵa ońaı tıgen joq. Ásirese, asqa barýǵa qarsy bolǵan el ishin­degi baı men bılerdiń kele­mej-kúlkileri, orynsyz syqaq­tary janyna ınedeı qada­lyp, shógirdeı bata túsedi. Buryn­ǵydaı emes, Aqan aǵanyń asqa da, oıyn-saýyqqa da zaýqy onsha soǵa qoımaıdy: Bar bol­ǵa­ny qaraǵaı dombyrany shertip qoıyp, Qulagerdi qaıǵy­rýmen bolady. Alaıda ótken­niń endi qaıtyp oralmasyn, Qulagerdeı qas júıriktiń qoldan birjola ketkenin anyq ańǵarǵan Aqan aǵa dál ózindeı bolmasa da soǵan uqsas jaqsy at izdeýden de jalyqpaıdy. Júrgen jer­lerinde, kezdesken adamdarmen sóıleskende áńgimesi tek júırik at jóninde eken. Sóıtip, júrip seri qartaıǵan shaǵynda bir elde bir qara taıǵa kózi túsedi. Túbinde onyń ushqan qus quıryǵyn tisteıtin júırik bolatynyna shek keltirmegen seri besti at berip, ıesinen álgi taıdy qolqalap qalap alady», deıdi Káken aqsaqal.

Aqan qara taıdyń kútimine erekshe kóńil bólip, ony aq suly, kók shalǵyn quraqpen ǵana azyqtandyrypty. Sýarǵanda tek Qulager sý ishken qudyqtyń kóz jasyndaı móldir sýymen ǵana sýarady eken. Qunan shyqqanǵa deıin kúnara kólge aparyp sabyndap jýyp, kádimgi jas balasha mápeleıdi. Kútimi kelisip, baptaýy jarasqan qara taı qunan shyqqanda oqtaýdaı jumyrlanyp, súlikteı jyltyldaıdy. Uzyn turqy esik pen tórdeı bolady. Moınyn sozyp erkelep seriniń qolynan qant jep, kútir-kútir shaınaǵanda jurt tańyrqap bas shaıqaıdy.

Degenmen aqynnyń bul qýanyshy da taǵdyrdyń tálke­gimen uzaqqa sozylmaıdy. Birde ol joldastarymen el qydyryp, bir jumadaı júrip kelse, qorada qara qunan joq bolyp shyǵady. Jan ushyryp olaı da júgiredi, bylaı da júgiredi. Izdemegen jeri, baspaǵan taýy qalmaıdy. Sóıtse, ózi joqta qara qunan bosanyp shyǵyp ketse kerek. Aıaqty mal ottaı júrip, orys baılary men kýlaktary ekken eginge túsedi. Artynan izdegen qýǵynshy bolmaǵan soń baılar qara qunandy aıdattyryp alyp, ıesiz qoraǵa birneshe kún boıy ashtan-ash qamattyryp tastaıdy. Oǵan qosa basqa, kózge tópelep sabaıdy. Ábden ashyqtyryp, aryqtatyp kóterem halge jet­kizedi. Bir kezde oqtaýdaı jarap, súlikteı jylt-jylt etken qara qunan múshkil halge túsip, zoryǵyp, júre almaı qalady.

Muny kórip, mal bolsa da músirkep, aıaýshylyq bildirgen orys sharýalary ózderi aralasyp-quralasyp júrgen qazaq tamyrlaryna aıtyp, bir túnde qunandy urlanyp shyǵaryp beredi. Sóıtse, de tıtyǵy jetip, qatty azap shekken qara qunan kelgen kúnniń erteńine ólip tynady.

Bul jaǵdaı Aqan seriniń qaıǵy-qasiretin qaıtadan qalyńdata tústi. Eski jaranyń aýzy qaıta ashylyp, atqan tańy batqan kúnimen teń bolady. Birneshe kún tósek tartyp jatyp alady. Sonda osy jaǵdaıdan habardar bolǵan jas aqyn, ánshi Úkili Ybyraı arnaıy kelip, birer apta qonaq bolypty. Jabyrqaǵan kóńil bultyn seıiltýge tyrysypty. Ybyraı júrgen jer oıyn-saýyqtyń, án-jyrdyń bel ortasy emes pe?! Ol kelgennen beri aýyl adamdary keshqurym túgel jınalyp, Ybykeńe neshe túrli án saldyrady. Seriniń jas ánshiniń óz oryndaýynda «Syrymbet», «Qulager», «Maqpal» ánderin tyńdap boıy sergigendeı bolady. Birde tús áletinde qymyz iship, Ybyraıǵa dombyra tartqyzyp otyrǵan seri oǵan júrekke salmaq bolyp túsken qaıǵysyn ánmen jýýǵa qolqa salady.

«Sen sol qara taıdy tirilt, ómirge qaıta keltir. Oǵan seniń qudiretiń jetip jatyr. Ol úshin qara taıdy óleńge qos, án shyǵar. Qazirgi jurt keler urpaqqa aıta júrsin sol ánińdi. Biraq sen ony qunan, at ne bolmasa basqa mal kúıinde jyrlama. Onyń ákesindeı mal Qulager týraly án bar ǵoı. Sol da jetip jatyr. Sen endi qara taıdy qus qylyp, mahabbat qylyp jyrǵa qos. Aýyzdan-aýyzǵa aıtylyp júrse, ózim de, el de saǵan rıza», deıdi seri.

Aqannyń bul saýaly Yby­raıdy qatty oılandyrady. Seri qara taıdy qus qylyp jyrla dedi. Onysy qara taı qus bolyp qalyqtap ushyp júrsin, qanaty talmastan kók pen jerdi birdeı sharlap, dúnıeniń tórt buryshyn túgel kezsin, urpaqtan-urpaqqa, aýyzdan-aýyzǵa mahabbat áni bolyp jetsin degeni ǵoı. Sóıtip, aqynǵa mynadaı oı keledi. Aqannyń bir kezderi ańǵa alyp shyǵatyn búrkiti boldy. Seri ony «Qaratorǵaı» dep atady. Odan keıin el shetinde tamyryn tereńge jibergen, japyraqtary shańyraqtaı jaıylǵan qart qaıyń bolatyn. Tómennen samal jel esip, joǵarydan kóleńke túsirip turatyn osy qaıyń túbinde otyryp án salýdy, oıyn-saýyq qurýdy Aqan seri óte unatýshy edi. Sonda ol birde tamashalaı otyryp: «Men bul aǵashty jalǵyz kóleńkesi úshin ǵana unatpaımyn, keshkilikte jáne tańerteńgi kezde osy qaıyń butaqtaryn sansyz kóp qara­torǵaılar mekendeıdi. Olardyń salǵan uıalaryna deıin bar, áne. Panasyzdarǵa pana, al adamǵa saıa jaı bolǵany úshin osy aǵashty erekshe jaqsy kóremin. Al oǵan qonǵan ana qaratorǵaılar qandaı deseńshi. Kishkentaı qanattaryn damylsyz qaǵyp, aǵash butaqtaryna kelip qonǵanyn, qatar-qatar tizilip otyra qalýlaryn tamashalaımyn da júremin. Osy qaratorǵaılar týraly án shyǵarý oıymda bolǵanymen nege ekeni belgisiz aıaqsyz qala beredi», degen edi. Qara taıy da sol qaratorǵaılar sekildi qolynan ushty da ketti.

«Osydan keıin Ybyraıdyń kúńgirt bolǵan kóp oılary alakeýimdenip, aıqyndala túsedi. Ol aqyrynda «Qaratorǵaı» degen án bolyp shyqty. Kóp ke­­shik­peı óleńi de dúnıege kel­­di, jaryqqa shyqty. Birde Yby­­raı Aqan serige jańa ánin tyńdatýǵa kelip, qamyqqan kóńil­di razy qylady. Kópten beri kúpti bolyp júrgen jarymjan júrek «Qaratorǵaımen» birge qalyqtap qanat qaqty, bıikterge sharyqtady. Sóıtip, qara taı «Qaratorǵaı» bolyp ómirge ekinshi ret, bul joly máńgilikke qaıta oraldy. Osydan bastap «Qaratorǵaı» lezde búkil Kókshe jerine tarap, odan keıin barsha qazaq topyraǵyn qanaty talmaı sharlaıdy. Sol qaǵylǵan qanat tolas tappaǵan kúıi búginge deıin aıtylyp keledi. Iá, án shyn máninde de Úkili Ybyraıdyki edi. Kompozıtor Ilııa Jaqanovtyń arqasynda án qaıtadan ıesin tapty, ózine qaıtaryldy», deıdi Káken Ábdilmanov.

Al keı derekterde áıgili ekinshi «Qaratorǵaı», ıaǵnı Syr­dyń «Qaratorǵaıynyń» avtory – Sholpan Janbolatqyzy delinedi. Úkili Ybyraıdyń «Qa­ratorǵaıy» qusqa arnalsa, Sholpannyń «Qaratorǵaıy» adam­ǵa arnalǵan. Ol týraly 1920 jyly osy ándi Tash­kent qazaqtarynan jazyp alǵan Aleksandr Zataevıchtiń túsinik­temesinde aıtylady.