Ǵylym damysa, básekelestik artady

Elimizde búginde 6 293 aýyldyq eldi meken bar. El halqynyń 7,7 mıl­lıo­ny nemese 40 paıyzdan astamy aýyl­dy jerlerde turady. Biraq ondaǵy jas­tardyń qalaǵa ketý úrdisi basym. Al joǵary bilim alǵan jastardy qaıtadan aýylǵa turaqtandyrý, ju­mys­pen qam­ta­masyz etý máselesi áli de kúr­deli bolyp otyrǵany shyndyq. Tyǵy­ryq­tan shyǵýdyń basty joly – agro­óner­kásip salasyn júıeli damytý, eldi mekenderdegi ınfraqurylym júıelerin zamanaýı talaptarǵa saı jańǵyrtý. Son­dyqtan turǵyndardy taza aýyzsý, ja­ryq, gazben qamtý, mektepter men aýrý­hanalar, sport alańdaryn salý, ınter­net jelisin damytý árqashan memleket pen qoǵamnyń basty nazarynda turýǵa tıis.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Joldaýynda «Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy áleýetin kóterý úshin elimizge jas bilimdi ári yntaly mamandar kerek. Sıfrlandyrý jónindegi ulttyq jobanyń aıasynda keminde 100 myń joǵary bilikti IT-maman daıarlaýdy qolǵa alýdy tapsyramyn. Al joǵary oqý oryndary osy mamandardy sapaly daıar­laýyna jaýap berýge mindetti» degeni bá­ri­mizge málim.

Aýyl sharýashylyǵyn kóterý úshin osy salaǵa kóptep maman daıarlaý, sonyń ishinde básekege qabiletti, ınnovasııalyq tehnologııalardy tolyq meńgergen jańa býyn kadrlardy oqytyp-tárbıeleýimiz qajet. Bul baǵytta Qazaq ulttyq agrar­lyq zertteý ýnıversıtetiniń alar orny erekshe. Qarashańyraq elimizde eń al­ǵashqy ashylǵan joǵary oqý oryn­da­ry­nyń biri. Qurylǵannan bergi 93 jylda 150 myńnan astam bilikti maman daıarlap shyǵardy. Sonyń ishinde 25 Sosıalıstik Eńbek eri, 70-ten asa Parlament depýtaty, kóptegen memleket jáne qoǵam qaı­rat­kerleri, 12 myńdaı akademıkter, doktorlar, bilikti mamandar el ıgiligi úshin abyroıly qyzmet etip keledi. Men de sol túlekterdiń birimin. Osy ýaqytqa deıin jasaǵan eńbegim, jetken jetistikterim osy ýnıversıtette alǵan bilimim men tájirıbemniń arqasy dep bilemin.

Burynǵy eki iri ınstıtýttyń negi­zinde qurylǵan ýnıversıtetimizde qazir­gi tańda 6 fakýltet jumys isteıdi. Ár fakýl­tettiń ózindik baǵyttaryna sáı­kes bilim berý baǵdarlamalary bar jáne bilim alýshylar álemdik stan­dart­tarǵa saı (bakalavrıat, magıs­tra­týra jáne doktorantýra) úsh deń­geı­de daıyndyqtan ótedi. Atap aıt­saq, «Agrobıologııa» fakýltetinde oqı­tyndar egis alqaptaryn tıimdi paı­da­laný, dala jumystaryn júrgizý, ınno­vasııalyq tehnologııalardy qol­daný, ósimdik sorttaryn tańdaý, ónim­dik tuqymnyń jaı-kúıin anyqtaý jáne olardy egiske daıyndaý sııaqty daǵdy­­lardy tereń meńgeredi. «Tehno­lo­gııa jáne bıoresýrstar» fakýl­te­tin­de tamaq ónimderiniń tehnologııasy men sapasyn anyqtaý, ósimdik jáne mal ónimderin qaıta óńdeý, tamaq ónim­derin shyǵarýdyń qoldanystaǵy tehnologııalaryn jetildirýdi úırenedi.

Injenerlik-tehnıkalyq fakýl­te­tin­de oqıtyndar mashına-trak­tor parkin ón­diristik, tehnıkalyq paı­dalaný, jón­deý, tehnıkalyq qyzmet kórsetý jáne saqtaýdy uıymdastyrý; mashına jasaý negizderin, tehnologııalyq prosesterdi jáne tehnologııalyq jab­dyq­taýdy meńgerý; jolaýshylar tasy­malyn basqarý, jol qozǵalysyn uıym­dastyrý jáne baqylaý sııaqty kúr­deli baǵdarlamalardy ıgergen bes­aspap maman bolyp shyǵady. «Vete­rı­narııa» fakýltetinde bilim alatyndar aty aı­typ turǵandaı, janýarlardy emdeý ádis­temelerin qoldaný; veterınarııalyq-profılaktıkalyq is-sharalar júrgizý, sharýashylyqtarda, kásiporyndarynda uıymdastyrýshylyq máselelerdi sheshý, ǵylymı-zertteýler júrgizý, vete­rı­nar­lyq-sanıtarlyq erejelerdiń oryndalýyn baqylaý, bıologııalyq jáne taǵam qaýipsizdigin qamtamasyz etýge qa­tysty máselelerdi zertteý boıynsha biliktilikke ıe bolady.

Sý, jer jáne orman resýrstary fa­kýl­tetinde álemdik úzdik ınno­va­­sııalyq tehnologııalardy, jańa bilimderdi izdeý jáne olardy jergilikti jaǵdaılarǵa beıimdeý; sý qaýipsizdigi, jer, orman qorlaryn qorǵaý, ári tıimdi paıdalaný joldaryn anyqtaý; tabıǵı resýrstardy paıdalanýdy baqylaý, monıtorıngteý jáne baǵalaý; jer resýrstarynyń jaı-kúıi men qoldanylýynyń taqyryp­tyq kar­talaryn jasaý jáne taǵy da basqa naqty baǵyttar oqyty­lady. «Bız­­nes jáne quqyq» joǵary mek­te­bin­­de ekonomıkalyq jáne uıym­das­ty­rýshylyq sıpattaǵy mindetterdi sheshý; bıznes úderisterdi josparlaý, ynta­landyrý jáne baqylaý; óndiristi basqarý, taýar nemese qyzmet túrlerin, sapasyn jyljytý, jarnamalaý, ótkizý, taratý is-sharalaryn iske asyrý; kásip­oryn­dardyń býhgalterlik esepterin kásibı deńgeıde uıymdastyrý, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy zańna­ma­lardy jan-jaqty ıgergen bilikti mamandar daıyndalady.

Qazaq ulttyq agrarlyq zertteý ýnı­ver­sıteti óziniń ınnovasııalyq damýynda ýnıversıtet, kásiporyndar, úkimettik jáne úkimettik emes uıymdar kiretin agrarlyq mamandyqtar men orman resýrs­tary boıynsha QS álemdik reıtınginde №1 joǵary oqý orny bolyp sanalatyn Vagenıngen ýnıversıtetiniń (Nıderland koroldigi) tájirıbesin nazarǵa alady. Sheteldik basqa da úzdik oqý oryndarymen baılanysty nyǵaıtýdamyz. Mysaly, jaqynda AQSh-tyń Qazaqstandaǵy elshiliginiń mádenıet jáne bilim máseleleri jónindegi attashesi Ember Ora hanymmen kezdesip, QazUAZÝ men AQSh-tyń jetekshi ýnıversıtetteri arasyndaǵy áriptestikti damytý máse­le­lerin talqyladyq. Sondaı-aq Majarstannyń Almatydaǵy Bas konsýly Ferens Blaýmanmen kezdesip, QazUAZÝ bazasynda Majarstan aýyl sharýashylyǵy jáne jaratylystaný ǵylymdary ýnıversıtetiniń (MATE) fılıalyn ashý máselesin qozǵadyq. MATE – bú­ginde salalas 4 ýnıversıtet pen 11 ǵy­lymı-zertteý ınstıtýtyn biriktirip otyrǵan Ortalyq Eýropadaǵy eń iri jáne jetekshi aýylsharýashylyq joǵary oqý orny. Bul jobalarymyz iske asa qalsa, agroónerkásiptiń ózekti máseleleri bo­ıynsha birlesken ǵylymı-zertteýler júrgizýge, jańa tehnologııalar transfertin júzege asyrýǵa, básekege qabiletti mamandardy birlese daıarlaýǵa jańa múmkindikter týary sózsiz.

Taǵy bir mańyzdy másele, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2022 jylǵy 1 qyrkúıektegi Joldaýynda su­ra­nysqa ıe mamandardy daıarlaý maq­sa­tynda myqty bazalyq joǵary oqý oryn­daryn aıqyndaý jóninde zor min­det qoıǵan bolatyn. Osyǵan oraı, QazUAZÝ-dy elimizdiń sý salasy úshin jańa býyn kadrlaryn daıarlaý jónindegi baza­lyq joǵary oqý orny retinde aıqyn­daý máselesin usynyp otyrmyz.

Bizdiń ýnıversıtet bilim berý sa­lasyn­daǵy kadr daıarlaıtyn joǵa­ry oqý orny ǵana emes, sonymen qatar agroónerkásip salasyn damytý maq­sa­tyn­da ózekti ǵylymı jobalardy oryndap, onyń nátıjesin óndiriske engizý, ǵylymı jetistikterdi, ınnovasııalardy qurý jáne damytýdaǵy kóshbasshy ortalyq bolyp sanalady. Bir ǵana mysal, ýnıversıtet ǵalymdarynyń qa­tysýymen «Agroýnıversıtet» oqý-tá­jirıbelik sharýashylyǵy bazasynda daqyldardyń 15 túri boıynsha 100-den astam joǵary ónimdi sorttary otyr­ǵyzylyp, jergilikti klımattyq jaǵ­daıǵa beıimdeldi.

Qazirgi kúni kóptegen aýyl sharýa­shy­lyǵy ónimderiniń tuqymyn, kóshetin she­telden alyp otyrmyz. Shyn­dy­ǵyna kelsek, Qazaqstan osy ónim­der­men ózin-ózi qamtamasyz ete alady. Eli­­mizdiń agroónerkásip kesheniniń ın­no­vasııalyq damýyna yqpal etý úshin, úzdik ınnovasııalyq tehnologııalar men jańa bilimderdi izdestirý, tartý jáne engizý maqsatynda AQSh, Nı­derland, Italııa, Qytaı, Reseı sııaq­ty el­dermen naqty ǵylymı jobalar sheń­berinde ashylǵan 4 ǵylymı-zertteý ınstıtýty, 8 ınnovasııalyq ortalyq, 49 zamanaýı zertteý zerthanasy, 18 halyqaralyq zertteý ortalyǵyn biriktirgen Agrotehnıkalyq hab jumys isteıdi.

Ýnıversıtette qolǵa alynyp jatqan túrli ǵylymı jobalar jetkilikti. Sonyń ishinde eń sátti júzege asyrylǵan jo­banyń biri – «UAV GROUP». Jas ǵalymdar ushqyshsyz basqarylatyn, bortynda arnaıy sensorlary bar ap­parat­tardyń kómegimen jerdi qa­­shyq­tyqtan zondtaý ádisin engizdi. Zert­teý nátıjesinde alqaptardyń ın­teraktıvti kartalary jasalyndy. Bul tehnologııalar fermerlerge ty­ńaıt­qyshtardy, gerbısıdterdi qol­danýdy ońtaılandyrýǵa kómek­te­sedi, daqyldardyń ónimdiligin arttyrýǵa múmkindik beredi. Kornell ýnıver­sı­tetimen birge 2019 jyly ashylǵan О́sim­dikterdi mıkroklonaldy kóbeıtý zert­hanasynda 3 mln danaǵa deıin bak­terıaldyq kúıikke jáne basqa da aýrýlarǵa tózimdi, jańa saý kóshetter alynady.

Sondaı-aq zamanaýı eń ozyq 75 traktor, kombaın jáne basqa da aýyl sharýashylyǵy tehnıkasymen tolyq­tyrylǵan Qazaqstan-Belarýs agro­ın­jenerlik ınnovasııalyq ortalyǵy, 14 zertteý laboratorııasyn qamtıtyn Halyqaralyq sý haby ýnıversıtet ǵalymdaryna halyqaralyq, ulttyq ǵylymı jobalardy oryndaýǵa jáne olar­dyń nátıjelerin óndiriske engizýge múmkindik berdi. Jyl saıyn ýnı­ver­sıtettiń 700-den astam stýdenti shar­ýa­shylyqtarda 7 aıǵa deıin tájirı­beniń barlyq túrinen ótedi, bul olarǵa ınnovasııalyq tehnologııalardy – «shı­ki­zattan daıyn ónimge deıin» tolyq meń­gerýge jol ashty.

Búginde júıeli jumystar nátıje­sinde ýnıversıtet 9 ulttyq jáne halyq­aralyq reıtıngte joǵary kórset­kish­terge qol jetkizip otyr. Qazirgi ýaqytta QS reıtıngisinde álemdegi eń úzdik 5 myń ýnıversıtettiń arasynda 481-oryndy, QS Azııa aımaqtyq reıtıng boıynsha 200 úzdik ýnıversıtet qatarynda 162-oryndy, Ortalyq Azııa ýnıversıtetteri arasynda 5-oryndy ıelendi.

Maqsat – 2024 jylǵa qaraı QS-400 reıtıngi bar álemdik deńgeıdegi ǵylymı-zertteý ýnıversıteti ataný. Ol úshin bilim-ǵylymı ınfraqurylymdardy keńeıtý, kóshbasshylyq qasıetterdi, strategııalyq bastamalar men ınnovasııalardy yntalandyrýǵa baǵyttalǵan tıimdi menedjmentti damytý basty nazarymyzda bolmaq.

Adam balasy tek bilim-ǵylym arqy­ly ǵana dúnıeni tanıdy, tabıǵattyń qupııa syrlaryn damytady, tehnıkany óristetedi, qoǵamdy ilgeri bastyrady. Bolashaǵyn aıqyndap, keleshekke baǵyt belgileıdi. Osy oraıda, mektepti úzdik bitirýshiler, pándik olımpıadalar men jarystardyń jeńimpazdary, talantty balalar ýnıversıtetimizge jeńildikpen qabyldanatynyn basa aıtqym keledi. Oqý ornymyzda bilim alýshylar úshin barlyq jaǵdaı jasalǵan. Ǵylymı-tanymdyq ortalyqtar, stýdentterdiń ózin-ózi basqarý uıymy, debat klýby, mádenı-sporttyq úıirmeler turaq­ty jumys isteıdi. Stýdenttik 10 úı áleý­met­tik-turmystyq qyzmet kórsetedi.

Árıne, oqý degenimiz dıplom alýmen aıaqtalmaıdy. Ol ómir boıy jalǵasatyn, tolyǵa beretin asyl qazyna. Tek óz isiniń naǵyz mamany ǵana alǵan bilimin, tálim-tárbıesin ómirde, naqty isterde qoldana alady. Túlekterimizdiń óz aýyldaryna baryp, aldyńǵy qatarly maman retinde elge qyzmet isteýin bá­ri­miz qalaımyz. Ol úshin dıplomdy jastardy aýyldyq jerlerde tu­raq­tandyrý máselesin memlekettik deń­geı­de qarastyrýdy, alys aımaqtarda áleýmettik, mádenı, sport sharalaryn júıeli uıymdastyrýdy, jastardyń rýhanı ósýin qalyptastyrýdy tutas qo­ǵam bolyp birlese oılastyrǵanymyz jón. Bul abyroıly mindetti júzege asyrýdyń túpki máni – elimizdiń aýyl sharýashylyǵyn jańa bıikterge kóterý, aımaqtardy jańǵyrtý.

Aqylbek KÚRIShBAEV,

Qazaq ulttyq agrarlyq zertteý ýnıversıtetiniń basqarma tóraǵasy-rektory, UǴA akademıgi