Kóshpeli qoǵamnyń keremeti

Antropolog-akademık Orazaq Smaǵuldyń paıymdaýynsha, bul termınder eýrosentrıst kózqarastaǵy ǵalymdardyń baıyrǵy babalarymyzdyń etnomádenıetin maqsuqtaý úshin oılap tapqan jymysqy áreketi. Rasynda solaı. Batystyqtar dalalyqtar tarıhyn kemsitý maqsatynda «turaqty mekenjaıy joq, mal-janyn qanjyǵalap qańǵyp ómir súrýshi» degen túsinik beretin nomad termınin paıdalanǵan. «Bul jerdegi úlken qatelik mal-janyn qanjyǵalap qańǵyp ómir súretin taıpalar: bádáýı, maýorı, hımba, týareg, masaı, pıgmeı, bandjar jáne aýstralııa aborıgenderi qataryna bilmestikpen ortaazııalyq dala turǵyndaryn jatqyzýy», deıdi Orazaq aqsaqal.

Osy oraıda atalǵan taqyryp boıynsha tereń tarıhı-áleýmettik zertteý júrgizgen mońǵol ǵalymy Dıımaajabyn Erdenebatyr myrza eýropalyqtar aıtyp júrgen nomadtar men jaıylym sharýashylyǵy negizinde ómir súrý daǵdysyn qalyptastyrǵan bizdiń ata-babalarymyz arasyndaǵy áleýmettik aıyrmashylyq jer men kókteı. Bastapqylarda turaqty meken, taban tireıtin ot oryn bolmaǵan. Al bizdiń babalarymyz qysqa ǵana jaılaý-qystaý-kúzeý sheńberi negizinde kóship-qonyp ómir súrgen degen tujyrym jasapty. Sonymen qatar mońǵol oqymystysynyń paıymdaýynsha, jaıylym sharýashylyǵyna beıimdelgen babalarymyzdyń týma tabıǵatpen bite qaınaýy keremet. Kez kelgen malshy atqan tań, batqan kúnge qarap-aq erteńgi aýa raıy qandaı bolatynyn boljaı alǵan. Qolyndaǵy bes túlik malynyń júnin kıim etip, terisinen árqıly jabdyqtar jasap, eti men sútin korek qylyp, eshkimnen eshteme suramaı, jan balasyna táýeldi bolmaı ómir súrgen. Onyń syrtynda keıingi jyldary О́týken qoınaýynan tabylyp jatqan ǵun men saq dáýirine tán atrefaktiler olardyń joıdasyz sheber bolǵanyn dáleldeýde. Ásirese arheologııalyq qazba jumystary barysynda tabylǵan metal buıymdardyń jasalý tehnologııasy tań qalarlyq. Mysaly, bir-birine qabyspaıtyn mys, temir, jez, qorǵasyn, qalaıy qatarly dara buıymdardy bir-birine jymdastyryp jasaǵan áshekeı buıymdar men qoldanbaly zattardyń atqarylýy. Buny qazir nanotehnologııa dep áspettep júrmiz.

Kelesi kezekte jaıylymdyq kóshpeli qo­ǵam­­nyń otyryqshylyqtan basty aıyr­ma­shylyǵy – rý-taıpalyq qurylymy. Kósh­pe­li qoǵam eshqashan birjaqty bolmaǵan. Onyń turmystyq mádenı bolmysynda mal sharýa­shylyǵy, eginshilik, qalalasý pro­se­si, oqý-bilimi bar tolyqqandy qoǵam ol. Osy­nyń ishinde jazý máselesine kelsek, ol sharýashylyq nemese qazirgi tilmen aıtqanda ekonomıkalyq kórsetkish emes, ol órkenıettiń belgisi. Sonymen qatar kóshpeli qoǵam, ıaǵnı dala turǵyndary tabıǵatpen tutasyp ómir súrgen, onyń jaratylys zańdylyǵyn jaqsy meńgergen. О́mir súrgen ortasyna kóziniń qarashyǵyndaı qamqorlyq tanytqan. Qysqasy, tabıǵattyń qas-qabaǵyn jazbaı ańdaıtyn keremet suńǵyla bolǵan. Iаǵnı ulydalalyqtar eýrosentrıster aıtyp júrgendeı tek qoı baqqan el emes, oı baqqan, bilimniń shyraǵyn jaqqan el.

Taǵy bir erekshelep aıtatyn dúnıe – kósh­peli qoǵamda adamı faktor birinshi orynda. Adam qadirine asa mańyz berilgendikten, kóshpeli qazaq qoǵamynda eshqashan qul bol­ma­ǵan. Iаǵnı adam quqy taptalmaǵan. Qo­ǵamǵa «obal» deıtin uǵym tereń sińirilgen. Bul uǵym otyryqshylarda atymen joq. Aıta bersek kóp-aq, kók shópti julmaǵan, sýǵa túkirmegen, qajetinen artyq ań atpaǵan, dúnıe jınamaǵan... Osylaı jalǵastyra berýge bolady.

«Bizdegi eń úlken qatelik – órkenıet ataýlyny otyryqshy qoǵammen baılanystyrý dástúri saltanat quryp keldi. О́rkenıet degenimiz ne? Ol – memleket, ol – qala, ol – jazý-syzý, ol – rýhanııat. Osy tórteýi órkenıet dep sanaldy. Al kóshpeli qoǵamnyń bolmysy mundaǵy tórt zańdylyqqa syımaıdy. О́ıtkeni kóshpeli qoǵamda – mal sharýashylyǵy, sonymen birge qala da, kent te, eginshilik te, jazý-syzý da, bári boldy» deıdi qypshaqtanýshy, akademık Bolat Kómekov.

Sondaı-aq ǵalymnyń aıtýynsha, orta ǵasyrda álemde kóshpelilerdeı yntaly, jigerli halyq bolmaǵan. Kóshpelilerdiń kúndelikti tirligine otyryqshy qoǵam ókilderi tańdaı qaǵyp tamsanatyn bolǵan eken. Qazir biz sol ynta men jigerdiń ne ekenin umyttyq. Tipti basqasyn bylaı qoıǵanda aýylda ósken, kóshpeli tirliktiń juqanasyn kórgen balalar qalalyq qatarlastaryna qaraǵanda yntaly, jigerli, bilýge, úırenýge qushtar. Dál búgingi jahandaný dáýirinde ǵalamdyq básekege tótep berý úshin qazirgi qazaqqa orta ǵasyrdaǵydaı passıonarlyq ynta kerek-aq.