Ne ekseń, sony orasyń

Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»

Byltyr dán tamyrlana bas­taǵan kezde mol ylǵal tú­sip, úmit otyn laýlatqan. Bir óki­nish­­tisi, barlyq aýdanda bir­deı emes. Ylǵalǵa baılanysty egin de ala-qula shyqty. Dál osy ýa­qytta ylǵaldyń da paıdasynan zııany kóp bolýy yqtımal. Tat aýrýy bas kóteredi. О́tken jyly óńirde 11,6 mıllımetr­den 68,2 mıllımetrge deıin jańbyr jaýdy. Mamandardyń esep­teýine qaraǵanda, burnaǵy jyldaǵydan 57,4 mıllımetr kóp. Gektar berekesi ortasha esep­pen 11,7 sentnerden aınaldy. Qara topyraqty, ormandy alqap­tardaǵy egin túsimi jaqsy bol­ǵa­ny­men, dalalyq aýdandarda sál kemshin.

Kóktemgi egis jaqyndaǵan saıyn dıqan qaýymnyń kóńili kúp­ti. Qaı tuqymdy ekken du­rys? Osyndaı qysyltaıań kezde A.Baraev atyndaǵy Astyq shar­ýa­shylyǵy ǵylymı-óndiristik orta­lyǵynda jazdyq jumsaq bı­daıdyń «Taımas» atty jańa sor­ty shyǵarylǵandyǵyn alaqaılaı aıtyp, jahanǵa jar salsaq, ar­tyq­tyǵy bolmas-aý. Bul – eń al­dymen otandyq ǵylymnyń je­tis­tigi.

«Jańa suryptyń «Taımas» atalýynyń ózindik máni bar, – deıdi ortalyqtaǵy zerthana meńgerýshisi Eljas Qaıyrjanov, – ujym bolyp aqyldasa kele, qýańshylyqqa tózimdi, sabaǵy qulamaıtyn myqty, qońyr tat aýrýyna boı bere qoımaıtyn qýatty tuqymdy osylaı ata­ǵandy jón kórdik. Bizdiń ujym­nyń uzaq jylǵy eńbeginiń je­misi».

Ortalyq ǵalymdarynyń aıtýyna qaraǵanda, árbir suryptyń ómiri analyq jáne atalyqty býdandastyrý nátıjesinde dú­nıe­ge kelgen nebári birneshe dánnen bas­talady eken. Ári qaraı tıimdiligi dáleldense, aı­ryqsha myqtylyǵy kózge uryp tursa, saıyn dalanyń kór­kin keltiretin saltanatty ǵu­my­ry, ıgilikti, yrysty joly bastalmaq. Gıbrıdteý arqyly alynǵan dándi aldymen seleksııa tálimbaqtarynda kóbeıtedi. Ulan-ǵaıyr istiń alǵashqy aý­qym­dy kezeńi munymen de bit­peıdi. О́nimdiligi joǵary, meı­linshe sapaly, astyqty alqap­tar­da sońǵy ýaqyttarda jıi kez­de­setin, ártúrli aýrýǵa tó­zimdilerin eleýishten ótkizip, ba­rynsha muqııat tańdap alady. Mine, osylaısha bir-birine sabaqtasyp jatatyn, jópsheńdi adamnyń tózimin taýysatyn úrdis on jylǵa deıin ulasady. Ábden kóz jetip, ǵylymı sarap­tamadan ótkennen keıin keń aýmaq­qa egilip, standarttaý júr­gi­ziledi. Bul jumysty orta­lyq ǵalymdary aýdandastyrý dep ataıdy eken. Jańa tuqym túsiminiń meılinshe kóbeıgeni baltalasa buzylmaıtyn dálelmen bekitilgen jaǵdaıda jańa bıdaı túri suryptyq synaqtan ótki­zilýg­e usynylmaq.

Eń bastysy, jańa suryp qońyr tat aýrýyna tózimdi eken. Sońǵy jyldary óńirdegi dı­qan­­dardyń alǵa basqan qada­myn keri ketirip turǵan da osy qońyr tat. Tat aýrýlary, ási­re­se, bıdaı ónimdiligin te­jeı­tin bıologııalyq faktor sa­­na­­tynda. Ǵalym Shermahan Sha­­palovtyń osy baǵyttaǵy taban­dy zertteýlerin oı eleginen ótkiz­seńiz, kóptegen jaıǵa qanyq bolar edińiz. Elimizdegi egistik al­qap­tarynyń túgelge jýyǵynda bı­daıdyń tat aýrýynyń belgisi bar. Ásirese Kókshetaý men Qor­ǵaljynnyń keń kósilgen saıyn dalasyndaǵy astyqty alqap­tar­da jıi kezdesedi. Sebep, keı jyldary ylǵal shamadan kóp túsedi. Osy aýrýdyń saldarynan ósimdik boıy, sabaǵynyń jýandyǵy ári masaǵy qysqarady. Masaqtaǵy dánniń sany men sal­maǵy búrise jeńildep, kishi­reıe beredi. Ǵalymdardyń zert­teý­lerine qaraǵanda, tat aýrýy bas kótergen jyldary jazdyq bıdaıdyń ónimi 80 paıyzǵa deıin kemıdi eken. Masaqtaný kezinde 30 paıyzǵa deıin azaıady. Bizdegi egin­shiliktiń eńse kótertpeı tur­ǵan tusy da osy tat aýrýyna baı­lanysty bolýy ǵajap emes. 80 pa­ıyzǵa deıin kemigen kezde sa­pa­ly astyqtyń úlesi de tym-tym azaıyp ketpeıdi emes pe?!

Bul másele jalǵyz bizdiń elge qa­tysty emes. Bul taraptaǵy bar kemshilikti tarazy basyna tartar bolsańyz, bıdaıǵa degen qaýip-qaterdiń jalpaq álemde qaýlap turǵandyǵyn baıqar edińiz. Tuqym máselesi tórtkúl dúnıeni tolǵandyryp otyr desek te artyqtyǵy joq. Ár jyl saıyn álemde tat aýrýy saldarynan bıdaıdyń ónim sapasy 10 paıyzdan 20 paıyzǵa deıin kemıdi eken. Al bizdiń elde aýrý etek jaıǵan alqaptardaǵy ónim kólemi 50 paıyzǵa deıin qysqarady. Mine, sondyqtan tat aýrýyna tótep beretin tuqym kerek-aq. Bul oraıda iri aýyl sharýashylyǵy qurylymdary bolmasa, qoly qysqa shaǵyn sharýashylyqtardaǵy jaǵdaı tipten múshkil. Aınalyp kelgende aýrýǵa tózimdi suryptardy shy­ǵarý jáne ony egiske engizý basty problemalardyń birine aınalǵaly qashan. Ortalyq ǵa­­­lym­darynyń tujyrym­da­ýyn­sha, fıtosanıtarlyq jaǵ­daı­­dyń nasharlaýy, aýrýdyń damýyna klımattyń qolaıly bolýy ári tózimsiz suryptardy mólshersiz kóp egý tat aýrýy­nyń jaıy­lyp ketýine sebepshi bolyp otyr. 2021 jyly soltústikte egilgen patenti bar astyq su­ryp­taryn tarazyǵa tartyp, ekshep qarasaq, otandyq suryptar kóbi­rek kádege asyp jatqandyǵyn kóremiz. Onyń ishinde A.Baraev atyndaǵy As­tyq sharýashylyǵy ǵylymı-ón­di­ristik ortalyǵynyń 6 surpy bar. Al jańadan shyǵarylǵan «Taımas» surpy iri dándi, shıki jelimtegi – 32,3-34,5 pa­ıyz, aqqýyzy 15 paıyzdan astam. Tájirıbeden ótkizilgen kez­de suryptyń túsimi óte joǵa­ry bol­ǵan. Aıtalyq, gektar be­re­kesi 38,5 sentnerden aınal­ǵan. Án­sheıinde 8-10 sentnerden ónim alsa, bórkin aspanǵa atyp qýa­natyn bizdiń óńir úshin taptyrmas tamasha tuqym emes pe?

Atalǵan surypty ǵalymdar men mekeme qyzmetkerleri bir jeń­nen qol, bir jaǵadan bas shy­ǵaryp, ázirlep shyqqan. Av­tor­lar qatarynda bıdaı seleksııasy bóliminiń meńgerýshisi Ádilhan Babkenov, aǵa ǵylymı qyzmetker Tatıana Shelaeva, jumsaq bıdaı seleksııasy zert­hanasynyń meńgerýshisi Eljas Qaıyrjanov, astyq sapasyn anyqtaý zerthanasynyń ǵy­ly­mı qyzmetkerleri Svetlana Dashkevıch, Maral О́tebaev, ósim­dik­ter ımmýnıteti zertha­na­synyń meńgerýshisi Sandýǵash Babkenovalar bar.

Aýyl sharýashylyǵy daqyl­daryn suryptyq synaý jónin­degi memlekettik komıssııa sy­na­ǵynyń nátıjeleri tolymdy. Jańa suryp Qazaqstan Res­pýb­lıkasy seleksııalyq jetis­tik­te­riniń memlekettik tizi­­limine engizilgen. Endigisi naq­ty to­py­raqty, klımatty aı­maq­tarǵa egý.

Taǵy bir taratyp aıta ketetin dúnıe, «Taımas» tuqymy ortasha pisip jetiletin suryptyń sanatynda. Sabaǵy qysqa. Ortasha uzyndyǵy 60-70 santımetr tó­ńireginde. Ǵalymdardyń tú­sindirýine qaraǵanda, bıdaı sa­baǵy qysqa bolǵandyqtan, boı salyp ósý fýnksııasy ózge­rip, sabaqtyń boıyndaǵy bıo­logııalyq materıal astyq túsim­di­ligine jumsalady eken.

Atalǵan ortalyqta memle­ket­tik surypty synaýǵa jyl saıyn umtylys jasalady. Qazir «Tatıana», «Ál-Farabı», «Qas­qar­baev qurme­ti­ne» dep ata­latyn suryptar synaqtan ótkizilip jatyr. Tuqym ataý­lary týraly bir aýyz sóz aıta ketsek, artyqtyǵy bolmas. Máselen, «Qasqarbaev qur­me­ti­ne» dep atalatyn suryp osy mekemede uzaq jyl boıy ta­ban aýdarmaı eńbek etken Jeksenbaı Qasqarbaevtyń qur­me­tine atalǵan. Ǵalym­nyń bas­shy­lyǵymen aýyl sharýa­shy­lyǵy dándi daqylda­ry­nyń 49 surpy daıyndalypty. Onyń ishinde 13 túrli jazdyq jumsaq bıdaı surpy bar.

Joǵaryda biz jan-jaqty qa­sıe­tin taratyp aıtýǵa tyrys­qan «Taımas» jańa jazdyq bıdaı surpy eginnen ıgiliginiń enshisin alyp otyrǵan dıqan qaýym úshin tamasha olja bolǵaly tur. Eń bastysy, berekeni ketirip turǵan tat aýrýyna tótep beredi eken, qýańshylyqqa qyńbaıdy, kúzgi jelden qısaıa qulap, jer baýyrlap jatyp almaıdy. Jer emshegin emgen eńbekshilerdiń de tilegeni osy emes pe?!

Aqmola oblysy,

Shortandy aýdany