Kúıgenkól aýylyndaǵy qýǵyn-súrgin

Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»

Bul tujyrymǵa Batys Qazaqstan ob­lysy Polısııa departamentiniń arna­ıy­ memlekettik arhıvinen tabylǵan Aq­basov, Qazyev, Jandáýletov, Is­qa­zyev jáne basqalaryn 58-10-11- bap­tar boıynsha «aıyptaý isimen» to­lyq tanysyp shyqqannan keıin ke­lip otyrmyz. Olarǵa quzyrly or­gan «Aqbasovshyldar» degen aıdar­ ta­ǵypty. Sondaı-aq Kúıgenkól ma­ńyndaǵy keńes bıligine qarsy na­ra­zylyqtardy «Jappastar men tó­leńgitter bas kóterýi» dep te qa­ras­ty­rýǵa bolady. Kolhozdastyrýǵa qar­sylyq bildirgen Kúıgenkól aýyly aza­mattaryna Qylmystyq kodekstiń 58-10-11 baptary boıynsha «baılar­ bolyp toptasyp uıym qurdy, keńes­tik­ bılikke ashyq qarsy shyǵyp, tur­ǵyndar arasynda úgit-nasıhat júr­giz­di» degen aıyp taǵylǵan. Aıyp ar­qalaǵandar Jappas jáne Tóleńgit rýy­nan shyqqan Shyntemir Tópenov, Qur­manǵazy (Qurmanǵalı) Isqazyev, Aqbaı Janbaýov, Móden Aqbasov, Ǵataý Baıǵazyev, Qushyr Qazyev, Ále Jandáýletov, Mámbet Tinálıev, Sapýan Shamǵonov bolatyn.

1930 jyly kóktemde Kúıgenkól aýy­lynda «Gıgant» ujymshary uıym­das­tyrylady. Osy kezde aýyl tur­ǵyn­dary arasynda jik paıda bolyp, ujymdastyrýǵa qarsy narazylyq kú­she­ıedi. Aýyldyń aýqatty adamdary áýe­li ujymshar basshylyǵyna óz kisisin ótki­zýge tyrysqan. Aýyldyń jalpy jı­nalysynda ujymshar basqarmasyna Qushyr Qazyev, Móden Aqbasov, Qurmanǵazy Isqazyev usynylǵan. Alaıda «Gıganttyń» basqarmasyna baı­lar usynǵan úmitkerler ótpeı qal­ǵan.­ Sol kezde degeni bolmaı qalǵan baı­lar jıylǵan jurtty qýyp, bılik ókil­derin qamshymen urǵan. OGPÝ ýákil­deri kýágerlerden ja­ýap ala kelip, «1930 jyldan bastap Kúıgenkól aýy­lynda Qushyr Qazyev pen Móden Aqbasov bastaǵan baılar uıymy paıda­ bolǵan» degen tujyrymǵa keledi. Aýyl­da taptyq shıelenis kúsheıip, jaǵ­daı ýshyqqan kezeńde bul toptyń múshe­leri ujymshar basshylary men jer­gilikti bılik ókilderine qarsylyq tanytý maqsatynda qamshymen, shoqparmen, aıyr­men qarýlanyp júretindi shyǵar­ǵan­ jáne olardy jaby­lyp uryp-soǵý oqı­ǵasy kóbeıgen. Bılikke narazylyq bil­dirgen top jıyndarda «Keńes óki­meti joıylsyn, kolhozǵa qar­symyz» dep únemi urandatyp aıta­tyn­ bolǵan.

Patsha dáýirinen beri Kúıgenkól aýylynda Jappas rýynyń bedeli, bıli­gi kúshti edi. Sonymen birge tóleń­git­terdiń de yqpaly aıtarlyqtaı bol­ǵan. Aýyl baılary dúnıe-múlkin kám­peskeleýden saqtap qalý úshin ózara tyǵyz qarym-qatynas jasap, bir-birine qonaqqa barǵan bolyp jasyr­yn jıyn ótkizip otyrǵan. 1930 jyly shildede baılardyń basyn­ qos­qan alǵashqy úlken jınalys Qazyev Qushyrdyń qonysynda ótken. Bul­ máji­liste bılikti baılardyń qoly­na qaıtaryp, ujymshardy taratý­ máselesi talqylanady. Mundaı qarsylyqtyń basyn­da Q.Qazyev, M.Tinálıev, M.Aqbasov, Sh.Tópenov, A.Janbaýov, Ǵ.Baıǵazyev, Q.Isqazyev, Á.Jan­dáý­letov, S.Shamǵonov turdy. Bulardan bas­qa kámpeskelengen, keıin aýdannan je­r­ aýdarylǵan baılar da jınalysqa qaty­nasqan. Olar biraýyzdan kolhoz bas­shylaryn qýyp jiberip, ornyna óz­ adamdary Aqbaı Janbaýov pen Sár­senǵalı Aqbasovty qoıý kerek degen­ sheshimge kelgen. Budan keıin jı­nalǵan narazy top aýylǵa kelip, kol­hoz basshylaryn qamshymen uryp-soǵyp, «kommýnısterdi uryńdar, keńes ókimeti joıylsyn, olardyń aýyl­daǵy quıyrshyqtary joıylsyn» dep­ aıqaılaǵan, aqyrynda kolhozdy taratyp tynǵan.

1931 jyly sáýirde Kúıgenkól aýy­lynda taǵy bir iri bas kóterý bol­ǵan. Sol ýaqytta aýyldyń jalpy jı­nalysy ótip, baılar kolhozshy kedeı­lerdi óz jaǵyna qaraı úgittep, jergilikti bılik ókilderine qarsy qoıǵan. Jınalys bastalǵan boıda aýyldyń baılary bılik ókilderine «jerdi jyrtpaımyz, tuqymdyqqa bıdaı bermeımiz, maldy da bermeımiz, oblıgasııalaryńnyń qajeti joq», dep ashyq jarııalaǵan. Osylaısha, jınalys ústinde búlik shyǵyp, bul jerden aýyl halqy úlken daý-janjalmen tarqasqan. 1931 jyly naý­ryz aıynda Tóleńgit aýylynda ótken jalpy jınalysta tuqymdyq qor jasaqtaý máselesi qarastyrylǵan kezde aýyl baılary «eshqandaı dán joq, biz eshteńe ekpeımiz» dep málimdegen. Osy ýaqytta batyraqtardyń biri Sapı Abdýlın turyp, «Eger baqylaý sandaryn baılarǵa bóletin bolsaq, tuqymdyq qoryn jasaqtaýdy júz paıyz oryndaýǵa bolady», dep aıtqan. Munan keıin M.Aqbasov ornynan ushyp túregelip, «Bizdi alym-salyqpen tonaýdy qoıyńdar, onsyz da barlyǵyn alyp boldyńdar», dep daýys kótere sóılegen. Ony qasyndaǵy joldastary Q.Qazyev, Ǵ.Baıǵazyev, M.Tinálıev quptaǵan jáne olar: «Mundaı baıandamashy ketsin, qýyńdar, bizde eshteńe de joq, eshteńe de bermeımiz», dep aıqaılaǵan. Sóıtip, atalǵan jınalysty aıaq astynan toqtatýǵa májbúr bolǵan, artynan tuqymdyq qory da jınalmaı qalǵan.

Sol jyly naýryzda aýyl turǵyn­darynyń malyn kelisim-shart boıynsha qabyldaý naýqany júrgizilip, baılar oǵan kedergi keltirýge tyrysqan. Olar aýyldarǵa bólinip, turǵyndar arasynda qoldaryńdaǵy azyn-aýlaq maldaryńdy ortaq menshikke ber­meńizder dep úgitteı bastaǵan. Ǵ.Baı­ǵazyev, Q.Qazyev, M.Aqbasov aýylǵa kelip, «maldaryńdy bermeń­der, óıtkeni kommýnıster bizdiń sha­rýashylyǵymyzdy joıyp, ózderiniń qaltasyn toltyrǵysy keledi», dep aıtqan. Tergeýde kýágerlerdiń biri Ǵ.Baıǵazyevtyń ózi kommýnıst bola tura, el ishinde úkimetke qar­sy úgit-nasıhat júrgizdi dep kórsetken. Sonymen birge bul baı­lar­dyń buryn artelde bolǵan kezinde rýlyq arazdyqty týdyryp, ar­telge ózge rýdyń adamdaryn, ásire­se kedeılerdi qabyldamaǵanyn jarııa etken. Osyndaı teketires jı­nalystyń biri 1931 jyly mamyr aıyn­da Kúıgenkól aýyldyq keńesiniń mańynda ótip, onda shabyndyq jáne astyq jınaý naýqanyna qatysty másele qarastyrylǵan. Oraldan kel­gen­ ýákil baıandamasyn aıaqtaǵan bo­ı­­da burynǵy baı Q.Qazyev qasyndaǵy jaqtastarymen birge ornynan turyp, «Shóp shabýdyń qajeti joq, óıtkeni biz maldy aıdap áketemiz jáne egin orýǵa at-kólik bermeımiz. Bul jerden kópshilik halyq kóship ketedi dep oılaımyz, óıtkeni ókimet bizdi óziniń ártúrli daıyndaý aýyrtpalyǵymen sharshatty, qazir biz dymsyz qaldyq», dep ashyna sóılegen.

Taǵy bir jasyryn jıyn maý­symda, jazǵy jaılaýda Q.Qazyevtyń úıinde ótken. Munda aýyl baılary men atqaminerleri Kúıgenkól aýyldyq keńesinen kóship ketý máselesin kótergen. Á.Jandáýletov: «Bul jerde qala bersek, ashtan ólemiz. Qazirgi jaǵdaıdyń bári ýaqytsha, keńes ókimeti jaqyn arada qulaıdy. Q.Isqazyev molda-baqsy, saýatty adam, gazetti kóp oqıdy, onyń aıtýy boıynsha gazetterde kommýnısterdiń ózderi keńes odaǵynan shetelge qashyp jatqany jazylǵan», deıdi.

Mundaı úgit-nasıhat jumysynyń nátıjesinde aýyl turǵyndarynyń birqatary basqa jaqqa qaraı kóshe bastaǵan. Kúshtep ujymdastyrýdyń saldarynan aýyl halqynyń tynysh ómir izdep basqa jerlerge údere kóshkeni nemese kúnkóris qamymen bas saýǵalap ketkeni baıqalady. 1931-1932 jyldary eldi ashtyq jaı­­laǵanyn eskersek, halyq tamaq tappaı bosyp ketken bolýy da múmkin. Qujatta kýágerlerdiń biri sol kezeńde óz aýylynda turǵyndardyń 20 paıyzy ǵana qaldy dese, ekinshisi aýyldaǵy eki júzden astam shańyraqtyń nebári 30-y qaldy dep kórsetken. 1931 jyly maýsym aıynyń aıaǵynda aýyldyń aýqatty adamdary M.Aqbasovtyń úıinde dinı joralǵy jasaımyz degen syltaýmen jınalady. Kezdesýde molda Q.Isqazyev duǵa jasap bolǵan soń, jınalǵan qaýymǵa úgit-nasıhat aıtqan. Molda Isqazyevtyń ózi «Quranda aıtylǵan, keńes bıligi kezinde qazaqtar jappaı ólip, orys­tar bizdiń jerimizge kelip ornyǵady eken. Onsyz da kórip otyrsyńdar, kommýnıster ujymsharlar men keńsharlardy quryp jatyr, bizge bul ujymshardan qashý kerek, sóıtip óz rýymyzdy saqtap qalýymyz kerek», dep málimdegen.

1931 jyly 17 tamyzda OGPÝ-dyń Jánibek aýdandyq bólimi Kúıgenkól aýy­lynyń 9 adamyna qatysty isti qolǵa alyp, tergeý jumysyna kiri­sedi. Tergeý barysynda oqıǵa kýá­ger­lerinen jappaı jaýap alynǵan. 1931 jyly 25 tamyzda Sh.Tópenovti, Q.Is­qa­zyevty, A.Janbaýovty, M.Aq­ba­sovty, Ǵ.Baıǵazyevty, Q.Qazyevty, Á.Jandáýletovti, M.Tinálıevti, S.Sham­ǵonovty qamaýǵa alý týraly qaý­­­ly qabyldanǵan. 1931 jyly 10 qyr­­­­kú­ıekte olarǵa alǵashqy aıyp ta­ǵyl­­ǵan­.­ Olar áýeli Jánibek aýdandyq abaq­­tysynda otyrsa, 11 qyrkúıekte Oral­dyń túrmesine jóneltilgen.

Jalpy, Batys Qazaqstan oblysy Polısııa departamentiniń arhıvinde saqtalǵan qujatta keńestik bılikke qarsy shyqqandary úshin aıyptalǵan azamattardyń jeke basyna qatysty naqty derekter bar. Árıne, bul atalǵan tulǵalar 1990 jyldary aqtaldy. Alaıda olardyń isi jaryqqa shyqpady. Tek búgingi táýelsizdiktiń arqasynda ǵana saıası-qýǵyn súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jumysy aıasynda jazyqsyz jazalanǵan azamattardyń esimderin halyqqa tanystyryp otyrmyz.

Esqaırat HAIDAROV,

tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty,

Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi

komıssııa múshesi