Tulǵa taǵylymy

Osyǵan oraı Qazaq Ulttyq óner ýnıversıtetinde «Teatr óne­ri jáne ónertaný» fakýlteti, «О́ner­taný» kafedrasy ujymynyń uıym­dastyrýymen «Temirbek Júr­genov – qazaq óneriniń ja­na­shyry» atty dóńgelek ústel má­ji­lisi ótti.

Jalpy, bıyl tek tarıh qana emes, sharany uıymdastyrýshy irgeli oqý orny – Qazaq ulttyq óner ýnıversıteti úshin de ma­ńyz­­dy jyl. Qurylǵanyna 25 jyl tolyp otyrǵan bilim ordasy ataýly mereıtoı aıasynda jyl ba­synan beri túrli taǵylymdy is-sha­ralar uıymdastyryp keledi. Sonyń biri – Temirbek Júrgenov taǵylymyn tanýǵa arnalǵan aıtýly shara. Bulaı bolýy tarıhı zańdy da. Sebebi ult qaıratke­ri Temirbek Júrgenovtiń qazaq óne­ri­niń damýy men órkendeýine sińir­gen eńbegi zor. Búgingi qazaq mádenıetiniń kelbeti men jalpy deńgeıi úshin bárimiz de Temirbek Júrgenovteı tarlan tulǵalar­ǵa qaryzdarmyz desek, tıtteı de artyq aıtqandyǵymyz emes. Ásire­se 1936 jyly Máskeýde ótken Qa­­zaq óneri men ádebıeti onkún­di­giniń joǵary deńgeıde uıym­dastyrylýyna atsalysqan Júr­ge­novteı marǵasqalardyń eńbegin tarıh tanıdy, urpaǵy ulyq­taıdy.

Buǵan alqaly jıynǵa qatys­qan Temirbek Júrgenov qoǵam­dyq qo­rynyń tóraǵasy, Qyzylorda qa­lasy men Qarmaqshy aýdany­nyń qur­metti azamaty, «Qurmet» ordeniniń ıegeri Sábı Ańsat jan-jaq­ty toqtalyp ótti. Mártebeli meıman qaıratkerdiń ómir jolyn dáripteýdegi jetistikter men kemistikter týraly keńinen áńgi­melep, 1936 jylǵy Máskeýdegi qazaq ádebıeti men óneriniń onkún­digin uıymdastyrýdyń tarıh úshin qanshalyqty mańyzdy bolǵanyn aıta kele: «Onkúndik qazaqtyń aıryqsha mádenıetine Máskeý­diń kózin ábden jetkizdi. Qylǵan qııanattaryna qynjyltty. Dál osy oqıǵadan soń, ıaǵnı 1936 jyl­dyń 5 jeltoqsanynda Qazaq Ke­ńes­tik Sosıalıstik Respýblıkasy bolyp qaıta quryldyq. Osyǵan onkúndiktiń sebi bolmady deısiz be? Oǵan deıingi avtonomııalyq mártebeden ajyrap, keńes odaǵy qu­ramyndaǵy derbes Respýb­lı­ka atandyq. Respýblıka atanýy­myz­dyń arqasynda 1991 jyly keńes odaǵy taraǵanda jeke dara memleket bop Táýelsizdigimizdi ja­rııa­laýǵa múmkindik týdy! Enshi­miz­di aldyq!» dep tebirene tolǵandy.

Tarıhı tulǵa esimin ulyqtap, eńbegin óskeleń urpaqqa dáripteý­ge arnalǵan ǵylymı konferensııa­ny Qazaq ulttyq óner ýnıversıteti­niń aǵa oqytýshysy, aqyn-jazý­shy, kınodramatýrg, «Eren eńbegi úshin» medaliniń ıegeri Ularbek Nurǵalymuly júrgizdi. Taǵy­lym­dy shara shymyldyǵy bel­gili akter, Qazaqstannyń eńbek sińir­gen qaıratkeri Janqaldy­bek Tó­lenbaevtyń jetekshiligi­men «Mý­zykalyq teatrdyń ártisi» ma­mandyǵynyń 2-kýrs stýdent­teri qoıǵan jazýshy-dramatýrg R.Otarbaevtyń «Narkom – Júr­ge­nov» qoıylymymen ashylyp, resmı bólim jıynǵa qatysqan qonaqtar men ýnıversıtet stý­dent­teriniń mazmundy baıandamalaryna ulasty.

Atap aıtsaq, is-sharanyń kiris­pe sózinde ataýly óner ordasy­nyń ǵylymı jumystar jónindegi prorektory Ǵaını Muhtarova: «Bú­gingi is-sharadan bólek 28 sáýir kór­­kem óner fakýlteti atynan sýret kórmesi uıymdastyryla­dy. Bul kórmede tek Temirbek Júr­­ge­novtiń ómiri men qoǵamdaǵy orny ǵana emes, jalpy qazaq ta­rıhyndaǵy qaıratkerlerge ar­nalǵan tarıhı janrdaǵy eńbek­ter qamtylady. Bul iske jas­tar­dyń kóptep tartylǵanyn qalaı­myn. Osylaısha, biz Temirbek Júrgenovtiń ustanymyn kópke dáriptegimiz keledi», dedi.

Al Phd doktory, QazUО́Ý-niń dosenti, teatrtanýshy Nartaı Eskendirov «T.Júrgenovtiń – qa­zaq teatrynyń damýyna qos­qan úlesi» atty baıandamasynda: «M.Áýezovtiń qalamynan tý­ǵan «Han Kene» (1928 jyly ja­­zyl­ǵan) pesasynyń sahnadan kór­­setilýine de T.Júrgenov úlken yq­pal jasaǵan. Spektakl pre­mera­synan keıin «Han Kene» de­gen maqalasyn orys tilinde ja­zyp, «Kazahstanskaıa pravda» gazetine bastyrǵan» dep tulǵa­nyń qazaq teatry ónerine sińir­gen eńbe­gine aıryqsha toqtaldy. Al bel­gili kınotanýshy, ónertaný kandıdaty Názıra Rahmanqyzy bolsa Alash arysynyń el kóp bile bermeıtin qaıratkerlik qyr­laryna úńildi: «Temirbek Júr­ge­nov kıno óneriniń ultqa qyzmet etetin naǵyz ıdeologııa ekenin sol kezde bilgen. Bolashaqty bol­jaǵan kóregendiligine tań­ǵalasyń. Oǵan sebep – 1935 jyly Qazaqstandaǵy kıno isin uıym­dastyrý týraly qaýlyǵa qol qoı­ǵan. Osy qaýly Qazaqstannyń óz kınostýdııasynyń dúnıege ke­lýine sebep boldy. 1936 jyldan bastap aldymen Almaty kıno­hronıka stýdııasy, keıinirek kór­kemsýretti fılmder stýdııa­sy jumys isteı bastaıdy. Al 1945 jyly osy eki stýdııa birigip, Almaty kórkemsýretti jáne hro­nıkalyq-derekti fılmder stý­dııasyna aınalady. Mine, bári­miz biletin «Qazaqfılm» kı­no­stýdııasynyń tarıhy osylaı bas­talǵan edi. Fılmder óndirisi bol­maı, kıno óneriniń aıaqalysy da ilgerilemeıtini belgili. Al óz stýdııańyz bolmaı, fılm ón­­di­risi de júzege aspaıtyny má­lim. Sondyqtan, 1935 jylǵy qaý­lynyń qazaq kınosynyń kele­shegi úshin mańyzdy ról atqara­tyn tarıhı qujat ekeni aıtpasa da túsinikti. Sondaı-aq T.Júrgenov 1938 jyly ekranǵa shyqqan «Aman­geldi» fılminiń túsirilýine zor eńbek sińirgen tulǵa. О́kinishke qaraı T.Júrgenovtiń kıno óne­rine sińirgen eńbegi kóp aıty­la bermeıdi. Zerttelmegen taqy­ryptardyń biri desek te bolady. Júrgenovtiń osy qyry bolashaqta keńinen zertteledi dep oılaımyn» dep ǵalym jas zertteýshilerdiń keleshektegi izdenisine jol salyp berdi.

Sonymen qatar taǵylymdy jıynda L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń doktoranty, «Áleýmettik gýma­nıtarlyq pánder» kafed­rasy­nyń aǵa oqytýshysy Qar­lyǵash Atanaqova, «Temirbek Júr­genovtiń ádebı murasy» taqy­ry­bynda tuńǵysh dıssertasııa qor­ǵaǵan, T.Júrgenov týraly birneshe kitaptyń avtory, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa Ult­tyq ýnıversıtetiniń dosenti, fılo­logııa ǵylymdarynyń kandı­daty, júrgenovtanýshy-ǵalym Baýyrjan Imanǵalıev bastaǵan ǵalymdar tulǵa týraly irgeli izde­nisterimen bólisti. Aızada Aǵıdollaeva, Aıaýlym Qaırat­­­qyzy syndy ýnıversıtet stýdette­­ri­­niń jasaǵan baıan­damalary da kóp­ti súısintti. Sondaı-aq dóńgelek ústel bary­synda baıandamalar men ǵylymı paıymdardyń ara­syn О́ner ýneıversıtetiniń shákirt­­­teri ánmen ádiptep, kúımen kóm­ke­rip otyrdy.

Memleket jáne qoǵam qaı­rat­keri, saıası qýǵyn-súrgin qurbany Temirbek Júrgenovtiń qazaq óneri, ádebıeti, mádenıeti­ne jáne bilim salasyna qosqan zor úlesin dáripteý, memleketke sińirgen eńbegi men kúreske toly ómir jolyna sholý jasaý arqyly óskeleń jas urpaqtyń sanasyna memleketshildik uǵymyn jáne ulttyq múddeni qorǵaýdy, ultqa qyzmet etýdiń azaby men abyroıyn sińirý maqsatynda uıymdastyrylǵan ǵylymı talqy otyrysy osylaısha óz máresi­ne jetti. «Júrgenov quıryq­ty jul­dyzdaı aǵyp túskenimen, sol jul­dyzdyń sáýlesi qazaq óne­rine jaryǵyn máńgi sha­shyp turady» dep tolǵanǵan «Teatr óneri jáne ónertaný» fa­kýl­tetiniń dekany, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaı­ratkeri Aqysh Omardyń júrek­jardy sózi taǵylymdy sharany túıindedi.

Iá, Alla peshenesine bu­ıyrt­qan nebári 40 jas ǵumyrynda ult erteńi úshin qyrýar eńbek istep qaldyrǵan tulǵa taǵdyry taǵylymǵa toly. О́ıtkeni ótken ǵasyrdaǵy qazaq rýhanııatyna qatysty keleli jumystardyń bar­lyǵyn Temirbek Júrgenovsiz eles­tetý múmkin emes. Júrgenov – ult rýhanııatynyń jaryq juldyzy. Ol sáýle máńgilik óshpeıdi.