Umytylmas qasiret

Eń áýeli byltyr Memleket bas­­shysy Qasym-Jomart Toqaev­­tyń «Saıası qýǵyn-súr­gin­ qurbandaryn tolyq aqtaý jónin­degi memlekettik komıssııa týraly» Jarlyqqa qol qoıǵany bizdiń arqandaýly qolymyzdy sheshkenin aıtyp óteıin. Bul qujat qýǵyn-súrgin jyldaryndaǵy tarıhty qoparyp júrgen azamattar úshin asa mańyzdy. Ulttyq qaýipsizdik komıtetinen polısııa departamentine berilgen arhıvtik qujattardy súzip, kóptegen derekterge kýá bolýdamyz. Árıne, onyń barlyǵyn jarııalaýǵa, aıtýǵa bolmas. «Asa qupııa» jazýy bar ister de kezigip jatady. Eń bastysy, sol tar zamandaǵy qylmystyq ister qoryn qolymyzben ustap, kózimizben kórdik. Qýǵyn-súrginge ushyrap, keıinnen aqtalǵan 131 alashordashynyń esimderin anyqtadyq. Qujattarǵa súıensek, Pav­lo­dar ýezinde Alashorda komıteti quryl­ǵanda jergilikti baılar jańadan qurylǵan ulttyq úkimetimizge erekshe qoldaý ja­sa­ǵanyn baıqaımyz. Semeıde 1,5 myń adamdyq Alash áskeri jasaqtalǵanda Ertis-Baıan óńiriniń «Bóriktal» degen jerinde 150 adamnan turatyn sarbazdar jasaǵy qurylady. Tarıhı derekterge den qoısaq, bul jasaqtyń isher asy men miner atyn Áıtim Raıysov qamtamasyz etken. Asa dáýletti, zamanynda bolystyq qyzmet atqarǵan Áıtimmen birge bul kezeńde alash ıdeıa­syn qoldap shyqqandar qatarynda Alashorda úkimetiniń Pavlodar ýezdik keńesin basqarǵan Qabysh Berdalın, sondaı-aq Imanqul Bátisov pen Súleımen Orazbaev bolǵan. Jergilikti jurt bul áıgili jerlesterimizdi «Toǵaıdyń tórt arysy» atap ketken. Súleımen Orazbaev – Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, alǵashqy joǵary bilimdi qazaq agronomy, Abaı jáne Mirjaqyp óleńderin alǵash orys tiline aýdarýshy Satylǵan Sabataevtyń Lenıngradqa baryp bilim alýyna qomaq­ty­ qarjy bergen. Al I.Bátisov Alash ko­mıteti qurylǵanda Pavlodar óńiriniń qazynashylyǵyn ustaǵan. Qazirgi Aqtoǵaı óńirindegi halyqqa alǵash bolyp eginshilik kásibin úıretken. О́kinishke qaraı, bular­dyń barlyǵy keıin kámpeskege iligip, jer aýdarylyp ketti.

Sońǵy derekterden Ertis boıyndaǵy alǵash­qy qazaq feldsheri Aryn Súleı­me­novtiń de esimin kezdestirdik. Ol oblys orta­lyǵynda kıiz úı tigip, kelýshilerdi sonda emdegen. Jergilikti jurt ol jerge­ keıin turǵyzylǵan ǵımaratty «aq aýrý­hana» atap ketken eken. Bul kisi de sta­lındik qýǵyn-súrginniń qurbany bolyp, atylyp ketedi. Qolymyzǵa túsken tulǵalardyń isterin qarap otyrsaq, aıyptalǵan arystarymyzdyń barlyǵy arnaıy tizbekpen torǵa túskenin baıqaýǵa bolady. Máselen, 30 azamattyń esimi bir-biriniń «qylmystyq isterinde» qaıtalanyp atala beredi. Maqa Beı­sen­ degen azamat T.Rysqulovpen, R.Már­sekulymen baılanysy bolǵan dep aıyptalǵan. Shyndyǵynda sol kezde qýǵyn-súrgin quryǵyna ilingenderge kóbine bir tektes aıyptar taǵylǵan: keńes ókimetine, saıasatyna qarsy, ókimetke qarsy astyrtyn uıymdasqan top qurdy, taǵysyn-taǵylar.

Esh jerde aıtylmaı kelgen derektiń biri – Memlekettik dýmanyń depýtaty bolǵan, ataqty «Qarqaraly petısııasyn» orys tiline aýdarǵan Temirǵaly Nurekenovtiń uly Soqyr Omardyń qaıratkerlik qyry. Keńes ókimeti alǵash qurylǵan jyldary ol jergilikti azamattarmen birigip, bolshevıkterge qarsy soǵysqan. Soqyr Omar kóziniń kemdigine qaramastan at baýyryna jata qalyp, nysanaǵa dóp tıgizetin mergen, batyr bolypty. Janyndaǵy 25 sarbaz shetinen saıdyń tasyndaı iriktelgen jigitter eken. Talaı márte qyzyldardy jýsatyp salǵan. Omar Temirǵalyulynyń fotosýretin arhıvterdi aqtaryp júrip, taýyp aldyq. Osy ýaqytqa deıin ony kóbi Qytaı asyp ketken deıtin. О́kinishke qaraı, onyń qolǵa túsip, bolshevıkter pármenimen atylyp ketkenin endi bilip jatyrmyz.

Budan basqa Tereńkól elin 70 jyldan astam basqarǵan Janqara áýletiniń sońǵy bolysy – Qusaıyn Janqarauly jaıynda da derekterdi aıtýǵa bolady. Ol da kámpeskelenip, qıyr shetke jer aýdarylǵan. Anyqtaǵanymyzdaı, Ertis-Baıan óńirinde kámpeskeleý týraly alǵashqy tizimge 33 baı ilikken. Mal-múlki tartyp alynǵan dáýletti otbasylar negizinen Aqtóbe men Qyzylordaǵa, Reseıdiń qazirgi Slavgorod óńirine jer aýdarylǵan. Bul adamdardyń barlyǵy baı tiziminde bolǵanymen, el-jurtqa janashyrlyǵymen jaqqan, daryndy jastardyń Reseı men Buqara jerindegi oqý shyǵyndaryn kótergen atymtaı jomarttar edi. Baılar ol tusta qazaq aýyldarynyń ekonomıkasynyń qazyǵy, jumys berýshisi ǵana emes, jergilikti mektepterge muǵalim jaldaıtyn da solar boldy. Qazaqtyń qaımaqtary edi. Alashordashylardyń kóbi baı tuqymdary ekeni belgili. Olar sol kezde ult zııalylary sanaldy. Baıanaýyldaǵy ataqty Zynda baı, joǵaryda aıtqan Qabysh Berdalın, túıemen tuz tartqan Sháýken baı, myńdaǵan jylqysyn keńeske bergenshe aram qatyraıyn dep sorǵa túsirip jibergen ataqty Rysbek baı, Áljan Qazanǵapov, Qusaıyn Janqaraulynyń týysy Jolat baı osy zobalańda jer aýyp júrip kóz jumdy. Keıin kámpeskeniń tuzaǵy ortasha dáýletti adamdar men kedeılerdiń moınyna tústi. Et, sút salyǵynan bólek, qyl arqan, shúberek salyǵy degender boldy. Astyq ósirilgen óńirlerde «Astyq daıyndaýdy tıisti deńgeıde uıymdastyrmaǵan» degen jalamen júzdegen isker azamattar atylyp, atylmaǵany ondaǵan jyl boıy túrmede jazyqsyzdan-jazyqsyz japa shekti.

О́kinishke qaraı, ujymdastyrý men asharshylyq zardaptaryna qatysty barlyq málimetti jarııalaı almaı otyrmyz. Sebebi ol kezde halyq arasynda birin-biri kórsetip, ustap berý jıi bolǵan. Máselen, bir er azamat áıelin bala týyp bere almaǵany úshin «qyrmannan bıdaı urlady» dep jala jaýyp, aıdatqyzyp jibergen. Álgi áıel jer aýdarylyp, Chıtaǵa deıin baryp kelgen. Bul tektes oqıǵalar kóp.

Endi asharshylyq qurbandary kómilgen zırattar máselesine keleıik. Oblysta mundaı zırattarǵa asa kóńil bólinbeı otyrǵany janǵa batady. Aqtoǵaıdaǵy О́tes aýyly mańynda eki birdeı zırat, Aqkól-Jaıylmada, Ertis aýdanynda, Baıanaýylda jáne ózge de jerlerde kóp adam qoıylǵan zırattar bar. Alaıda olardyń barlyǵyna birdeı belgitas ornatylmaǵan. Jergilikti ákimdikter osy bir kemshilikti nazarǵa alady dep senemiz. Ekinshiden, asharshylyq ja­ıynda búgingi jas urpaq az biledi. Jastar etekteı maqalalardy oqymaıtyny, derekti fılmderdi kórmeıtini shyn. Endeshe, olardyń talǵamyna saı 1-1,5 mınýttyq tanymdyq rolıkter túsirilse deımiz. Jastar asharshylyq aqıqaty men Alash ardaqtylaryn tanýy kerek. Úshinshiden, oblystaǵy kez kelgen mýzeıge bas suǵyp kórińiz, ashtyq taqyrybyna, qýǵyn-súrginge qatysty derekti aqparat az. Bul – tarıhymyzdy tanýdaǵy álsizdigimiz. Pavlodar qalasynda Alashtyń nebir ulylary otyrǵan «Aq túrme» jáne qazirgi Sytına baspahanasy ornalasqan ǵımaratta keńestik túrme bolǵan. Sol ǵımarattardy satyp alyp, zobalań jyldardyń kýási retinde tarıhı ǵımaratqa saı mýzeı jasalsa degen usynysymyz bar. 1997 jyly elimizde «Jalpyulttyq tatýlyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly» dep jarııalanǵanda, biraz aqtańdaqtarymyz jaryqqa shyqqany málim. О́tken ǵasyrdyń 20-50-jyldary boıynsha tarıhymyzdy tereńnen taný úshin memleket tarapynan keshendi jobalar qajet dep sanaımyz.

Beıbit BО́JEN,

Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn

tolyq aqtaý óńirlik komıssııasynyń múshesi

Pavlodar oblysy