- Áýeli, tárbıe degenniń ózi ne? Onyń barlyǵyna ortaq maǵynasy bar ma?
- Tárbıe keń maǵynasymen alǵanda, qandaı da bolsa bir jan ıesine tıisti azyq berip, sol jan ıesiniń durys ósýine kómek kórsetý degen sóz. Al endi adamzat týraly aıtylǵanda, adamnyń balasyn, kámil jasqa tolyp, ózine-ózi qoja bolǵansha, tıisti azyq berip, ósirý degen maǵynada júrgiziledi.
...Durysyn aıtqanda adamǵa shyn maǵynasymen «adam» degen atty osy jan ǵana beretindikten, adam balasyn tárbıe qylý degende, árıne, adam balasynyń ásirese, janyn tárbıe qylý kerek dep uǵý kerek.
Tárbıeden maqsut adamdy, hám sol adamnyń ultyn, assa barlyq adamzat dúnıesin baqytty qylý. Ult múshesi árbir adam baqytty bolsa, ult baqytty, adamzat dúnıesiniń múshesi árbir ult baqytty bolsa, adamzat dúnıesi baqytty. Qysqasyn aıtqanda, tárbıedegi maqsut «adam» degen atty qur jala qylyp japsyrmaı, shyn maǵynasymen adam qylyp shyǵarý.
- Ata-ana balany qansha jaqsy tárbıelegisi kelse de, keıde bir jaǵy artyq bolsa, bir jaǵy kem bolyp jatady. Bul neden bolady?
- Tárbıe tórt túrli: dene tárbıesi, aqyl tárbıesi, sulýlyq tárbıesi hám qulyq tárbıesi. Egerde adam balasyna osy tórt tárbıe tegis berilse, onyń tárbıesi túgel bolǵany. Egerde ol jópshendi ystyq, sýyq, ashtyq, jalańashtyq, syqyldy turmysta jıi ushyraıtyn kórinisterdi elemeıtin myqty, berik deneli bolsa, túzý oılaıtyn, durys sheshetin, dál tabatyn durys aqyldy bolsa, sulý sóz, názik ún, ádemi túrden lázzat alyp, jany tolqyndanarlyq bolsa, jamandyqtan jany jırenip, jaqsylyqty jany tilep turatyn qulyqty bolsa, mine osyndaı bolǵanda adam balasynyń durys tárbıe alyp, shyn adam bolǵandyǵy. Balam adam bolsyn degen ata-ana osy tórt tárbıeni durys oryndasyn. Bala aýrý ne zaǵıp bolsa, baladan emes, tárbıeshiden. Bala tar oıly, aqymaq bolsa, bala kináli emes, tárbıeshi kináli. Bala sulýlyqtan lázzat ala bilmeıtin maqaý jandy bolsa, bala aıypty emes, tárbıeshi jazaly. «Bala istegen jaýyzdyqtyń jazasyn tárbıeshi kótersin» degen ıran eliniń máteli - shyn durys mátel.
- Árıne, árkim óz balasyn óziniń bilgeninshe tárbıeleıdi ǵoı. Biraq, bárine birdeı baǵyttaýǵa bolatyn jol bar ma? Neni eskerýi kerek?
- Balaǵa tárbıe bergende árbir tárbıeshiniń aldymen qoldanatyn joly — óz tájirıbesi. Iаǵnı bala kúnde ózi qandaı tárbıe alǵan, hám balany buryn ózi qalaı tárbıe qylǵan. Mine, osy jolmen júredi. Árıne, bul joldy tipti qısyq jol deýge bolmaıdy. Qısyq bolý bylaı tursyn, tárbıe týraly árbir tárbıeshiniń óz tárbıesi - asa qymbat nárse. Adamnyń óz tájirıbesi - júrip ketken joly. Ol joldyń jaqsy-jaman jaǵy kóz aldynda saırap tur. Istegennen kórgen anyq. Kórgennen bastan keshken anyq. Biraq bul árkimniń óz tájirıbesi qansha qymbat bolǵanmen, qatesiz jol deýge bolmaıdy. Bir adamnyń tájirıbesi tym tar, tym birbetkeı tájirıbe. Tárbıeshiniń ózine qolaıly bolǵan jol tárbıe qylatyn balaǵa qolaıly bolmasqa múmkin. Tárbıeden maqsut — balany tárbıeshiniń dál ózindeı qylyp shyǵarý emes. Keleshek óz zamanyna laıyq qylyp shyǵarý ǵoı. «Balańdy ózimdeı bol dep úıretpe, ózimdeı bolma dep úıret!» degen Áziret Áliniń sózinde kóp shyndyq bar. Bul – bir.
Ekinshi, árbir tárbıeshiniń qoldanatyn joly — ult tárbıesi. Árbir ulttyń bala tárbıe qylýy týraly eskiden qalyp kele jatqan jeke-jeke joly bar. Ult tárbıesi baıaǵydan beri synalyp, kóp býyn qoldanyp kele jatqan taqtaı jol bolǵandyqtan, árbir tárbıeshi, sóz joq, ult tárbıesimen tanys bolýǵa tıisti. Jáne árbir ulttyń balasy óz ultynyń arasynda, óz ulty úshin qyzmet qylatyn bolǵandyqtan, tárbıeshi balany sol ult tárbıesimen tárbıe qylýǵa mindetti. Biraq, ult tárbıesin, ulttyń tárbıe jolynda ustaǵan jolyn túgelimen durys deýge bolmaıdy. Ult tárbıesiniń jaqsylyq jaǵy kóp bolǵan syqyldy, jamandyq jaǵy da kóp. Talaı nashar, zııandy ádetter árbir ult tárbıesi ishinde tolyp jatyr. Baıaǵydan bergi ult tárbıesiniń ishinde unamsyz, zııandy ádet, jol-joralar tolyp jatqan ulttyń bireýi - bizdiń qazaq. Qysqasy, ult tárbıesi qansha qadirli, kerek jol bolǵanmen, adastyrmaıtyn durys jol deýge bola bermeıdi.
Joǵaryda aıtqannan kórinedi, balaǵa shyn durys tárbıe berý úshin, tárbıeshiniń óz tájirıbesi, hám ult tárbıesimen tanys bolýy jetpeıdi eken. Bular - birbetkeı shıki tájirıbeler. Bular synnan ótkizilip, pisirmegen kúıde berik negiz bola almaıdy. Bulardyń arasynan jaqsy-jamanyn, altyn men mysyn tizip ala bilý úshin tárbıe maıdanynda shabylyp ysylǵan tarlandardyń tájirıbelerimen, túrli ulttan túrli zamanda shyqqan tárbıe ǵalymdarynyń oılarymen, qysqasy, tárbıe týraly durys jolǵa túsiretin shyn tárbıe dánimen, ıaǵnı pedagogıkamen jaqsy tanys bolý kerek.
- Sózińizdiń basynda tárbıe tórt túrli bolady dedińiz. Sol tórt tárbıeniń qaısysy qıyn, qaısysyna kóp kúsh salý kerek?
- Bastapqy kezde jópshendi bilinbeıtin balanyń jan turmysy bala ósken saıyn birte-birte biline bastaıdy. Sondyqtan balanyń dene tárbıesi men jan tárbıesin qatar alyp barý kerek. Qatar alyp barý emes, bala ósken saıyn tárbıeshi kúshiniń kóbin balanyń jan tárbıesine jumsaı berýge mindetti. Teginde berik uǵý kerek: adamnyń qymbat nársesi de, jumbaq nársesi de sol – jan. Qıyn tárbıe tileıtin de sol – jan. Jandy durys tárbıe qyla bilý úshin jannyń jaıyn baıandaıtyn ǵylymmen tanys bolý kerek.
- Al jandy jaqsy tárbıeleý úshin ne isteý kerek?
- Jan turmysynyń, jan kórinisteriniń túzý, saý bolýy úshin nerv sıstemasynyń saý bolýy shart. Nerv sıstemasynyń aǵasy, bıi – mı. Mı – jannyń quraly. Jan mı arqyly syrtqy dúnıede hám óz denesinde ne bolyp jatqanyn biledi. Mıdy jumsap, jan deneni qozǵaıdy. Eger mı zaǵyp bolsa, ıakı zııandansa, adamnyń jan turmysy durys bolmaıdy. Mıdyń belgili bir jeri zııandansa, adamnyń qol-aıaǵy qozǵalmaı qalady, ıaǵnı «paralıch» bolady. Muny bizdiń qazaq «peri soqqan» deıdi. Iаkı tili, keńirdegi saý bolyp tursa da, sóıleı almaı tilsiz bolyp qalady. Iаǵnı afazııa aýrýy paıda bolady.
Joǵaryda aıtylǵannan nerv sıstemasynyń qandaı názik hám qandaı qymbat ekendigi ashyq kórinip tur. Olaı bolsa, jalpy nerv sıstemasyn, ásirese mıdy saý qylyp ustap, oǵan zııan keltirmeske kerek... Mysaly, balaǵa mıǵa zaqym keltiretin oıyn oınaýǵa jaramaıdy. Jáne balany basqa urý jaramaıdy.
Balaǵa nasybaı atqyzýǵa, shylym tartqyzýǵa jaramaıdy. Bizdiń qazaqtyń keıbir atqa mingenderiniń jap-jas balasyna shylym tartqyzyp, «qaraǵymnyń aýzynan tútindi pálen tóredeı shyǵarýyn qarashy» dep qarq-qarq kúlip máz bolatyndary bar. Munyń nadandyq, eserlik ekendiginde ne sóz bar? Balaǵa alkogol, ıaǵnı mas qylatyn araq tuqymdy nárseni ishkizýdiń durys emestigi óz-ózinen belgili tur.
Nerv sıstemasynyń saý bolýy kerek bolǵan syqyldy, onyń durys ósýi hám berik bolýy da kerek. Bar deneniń jaqsy ósýiniń sharty deneni tek jatqyzbaı jumys qyldyrý bolsa, nerv sıstemasynyń jaqsy ósýiniń hám berik bolýynyń da sharty sol. Nerv sıstemasyna ásirese mıǵa istetetin jumysy sol mıdyń ósý dáýirlerine týra keletin bolsyn. Este bolsyn, adamnyń bar denesi bastapqy kezde ósýdi ǵana biledi. Birazdan qozǵalympaz hám sezimpaz bolady. Ulǵaıa kele ǵana adamda esti turmys bastalady. Sondyqtan balaǵa bastapqy kezde onyń syrtqy sezimderin ulǵaıtatyn hám dene múshelerin kóp qozǵaltatyn jumystar istetý kerek. Sýret saldyrý, jabystyrý (balshyqtan túrli zattar jasaý), qol eńbegi hám gımnastıka syqyldy. Munan soń bala ulǵaıa, óse kele onyń isteıtin jumystary da tereńdeı berý kerek. Qysqasy, nerv sıstemasynyń tárbıesi deneniń ósýine qabysyp otyrýǵa tıisti. Belgili joldarmen basqyshtap tárbıe qylynǵan mı saý, ótkir hám talmaıtyn berik bolady. Mıyn isker qylyp úırengen adam qartaıyp, bar denesi qaýsap iske jaramaı otyrǵan kúnde de saý mıly, durys oıly bolady. Al endi «jasyńda qyljyń bolsań, óskende myljyń bolarsyń» degen maqal yp-yras.
- Tórt tárbıe túgel bolýy úshin balaǵa ne kerek?
- Jan turmysy órkendeý úshin, ıaǵnı oıy, aqyly keńeıip, qulqy túzelip, tili baıý úshin jas balaǵa ertegi – tym qymbat nárse. Bala ertegini jan-tánimen tyńdaıdy. Ertekke shyn kóńilimen nanady. Bala qurǵaq aqyldy uqpaıdy. Jandandyryp, sýrettep alyp kelseń uǵady. Mysaly, balaǵa ótirik aıtpa degen qurǵaq sóziń jelge aıtylǵanmen birdeı. Eger sen balaǵa ótirikshi týraly ertek aıtsań, sol ertekte ótirikshiniń ótiriginen qor bolǵanyn, zııan kórgenin sýrettep alyp kelseń, mine, bala ótirik aıtpaý kerek ekendigin sonda uǵady. Qysqasy, balaǵa ertegi – tym qymbat nárse. Biraq erteginiń ertegisi bar. Keıbir ertekter balany buzýdan basqaǵa jaramaıdy. Mysaly, dııý, peri, jalmaýyz kempir, arýaq, kórden kebinin jalmap shyǵatyn obyr, jyn-shaıtan sekildi ertegilerdi balaǵa aıtý tipti durys emes. Mundaı ertegiler balany buzady, qorqaq, jasyq qylady. Qazaqtyń balany «bókı keledi», «qyzyl kóz keledi» dep qorqytýlary da tym-aq jaramaıtyn is.
Bala oıyny. Balanyń qııaly ásirese oıyńda jaryqqa shyǵady. Oıyn – balaǵa kádimgideı bir jumys. Oınaǵanda bala áserlerimen paıdalanady. Aınalasyndaǵy turmysta neni kórse, sony isteıdi. Mysaly, qazaq balasy bireýi at bolyp qashady, bireýi quryq salady. Shyrpylardy tizip-tizip kósh jasaıdy. Balshyqtan mal jasaıdy, qýyrshaqtan qyz jasap, tanystyrady, kúıeý keltiredi, quda túsiredi.
- Tárbıeshige aıtar qandaı sózińiz bar?
- Uzyn sózdiń qysqasy, bala kádýilgi adam bolǵanymen, balanyń jaratylysynda kóp basqalyq bar. Muhammed paıǵambar: «Sózdi árbir adamnyń aqylyna qaraı sóıle»,– depti. Sol aıtqandaı, balaǵa tárbıeni óziniń shamasyna, jaratylysyna qaraı berý kerek. Jas bala – jas bir shybyq, jas kúnde qaı túrde ıip tastasań, eseıgende sol ıilgen kúıinde qatyp qalmaq. Teris ıilip qalǵan shybyqty artynan túzeımin deseń, syndyryp alasyń. «Balany – bastan» degen sózdiń mánisi osy. Tárbıe degen – balany betke qaqpaı, betimen jiberý emes. Iаkı otyrsa basqa, tursa aıaqqa uryp, kórbala qylyp ósirý de emes. Balany tárbıe qylý – turmys maıdanynda aqylmen, ádispen kúrese biletin adam shyǵarý degen sóz. Qalsa – ózin, assa – barlyq adam balasyn adal jolmen órge súıreıtin er shyǵarý degen sóz. Turmysta túıindi máselelerdi tez sheshe biletin, turmystyń tuńǵıyq teńizin qalyń qaıratpen keshe biletin, adaldyq jolǵa qurban bola biletin, qysqasy, adamzat dúnıesiniń kerek bir múshesi bolatyn tórt jaǵy túgel kisi qylyp shyǵarý. Balany mundaı adam qylý úshin tárbıeshi bar kúshin, bar bilimin jumsap, jalyqpaı, sharshamaı úırete bilý kerek.
