Qazaqstannyń mindeti – ıadrolyq qarýdy taratpaý

– Bizdiń qoǵamda Qazaqstanda AES salynsa, ol qorsha­ǵan ortaǵa zııanyn tıgizedi degen pikir qa­­lyp­tasyp otyrǵany ras. Osy pikir qan­sha­lyqty durys jáne Qa­zaqstanǵa búgingi tań­da ne sebepten atom elektr stan­sa­sy­nyń salynýy qajet?

– Eger AES salynǵan kezde halyq­­aralyq tájirıbedegi ozyq tehnologııalardy qoldan­sa, mamandardyń biliktiligi tereń bolsa, ǵalymdardyń bilimi, qabileti joǵary deńgeıde bolsa, onda Qazaqstanda ekologııalyq qaýpi bar AES salynady dep qaýiptenýdiń esh sebebi joq dep aıtar edim. Kerisinshe, ha­lyq­aralyq deńgeıdegi ozyq tájirıbemizdi paı­dalana otyryp, ulttyq atom energetıka­syn joǵary dárejede damytýǵa bolady.

Bul eko­nomıkalyq jaǵynan tıimdi. Atom ıadro­synyń qıly taǵdyry bar, osy­ǵan oraı, Ultyq ıadrolyq ortalyq ǵalymda­ry­nyń táji­rıbesine álem nazar aýdaryp otyr­ǵan­­dyǵyn da esten shyǵarmaý kerek. Elimiz­de kómirtekti otyn kózi jetkilikti bolǵan­dyqtan, Qazaqstanǵa jaqyn mańda atom elektr­ stansasy salyna qoımas. Desek te Qazaq­stan úshin biraz ýaqyttardan keıin elektr ­energııasynyń negizgi kózderin qalaıda jańar­tý qajettigi týyndaıdy. Bul oraıda AES óziniń kúsh-qýatyna oraı elektr energetıkasymen qamtýda ozyq tehnologııa jetistigi bolyp tabylatyndyǵyn eskergen jón.

– Atom reaktorlaryn konversııa­laý nemese aıyrbastaý degendi tú­sindirip ber­se­ńiz. Ári onyń mańyz­dy­lyǵy týraly aıtyp ótseńiz?

– Atom reaktorynyń konversııasy degeni­miz – joǵary baıytylǵan otynnan tómen baıy­tylǵan túrine kóshý. Buryn­da­ry jasalǵan zertteý reaktorlarynda joǵary deń­geıde baıytylǵan «Ýran-235» ızotobyn­daǵylar paıdalanylyp keldi. Osyǵan oraı «Ýran-235» áý bas­ta 36 prosentten 90 prosentke deıingi aralyqty qamtydy. Tómen baıytylǵan «Ýran-235»-te nebári 20 prosent ızotop bar. Ne sebepten tómen baıytylǵan ýran ızotobyna kóship jatyrmyz?

Sebebi joǵary baıytylǵan ýran negizinen atom qarýyn jasaýǵa qoldanylady. Jappaı qyryp-joıý qarýynyń qaýpin azaıtý úshin bizge tómen baıytylǵan ýran kózi kerek. Qazaqstannyń ıadrolyq qarýdy taratpaý jónindegi halyqaralyq yntymaqtastyqtar aldyndaǵy mindet­terine oraı Qazaqstannyń Ulttyq ıadro­lyq ortalyǵynda 2010 jyldan bastap IGR jáne IVG.1M. reaktorlaryn aıyrbastaý jumystary qolǵa alynǵan. ANL kelisimsharty boıynsha analıtıkalyq zertteýlermen qatar, tájirıbelik otyn túrin tómen baıytylǵan ýranda synaý jumystary da júrgizilýde.

2017 jyly IVG.1M reaktoryn alǵash ret keshendi eki VOTK-NOÝ synaq júıesi­men tómen baıytylǵan ýran bo­ıynsha iske qos­tyq. Osy arqyly 20 pro­senttik «Ýran-235» reak­­tory jumysyn bastady. Búgin­de osyndaı 9 joba iske qosyldy. Osy arqyly asa mańyz­dy, ıaǵnı radıasııalyq topy­raq ja­byn­daryn saqtaıtyn «Baıkal-1» keshe­ni­niń teh­nı­kalyq jaǵdaıyn jaqsartyp, ınfraqurylymyn qalypqa keltirip jatyrmyz. Taǵy da bir IGR reaktoryn konversııalaý týraly máseleni qazir talqylaý ústindemiz. Bir sózben aıtqanda, soǵys quraly retinde jasalǵan kúrdeli ǵylymı-tehnıkany zalalsyzdandyrý qajet. Atom tek beıbit ómirge qyzmet etýi tıis.

– Ulttyq ıadrolyq ortalyq qaýip­siz atom energııasy baǵytynda qandaı shet­eldik áriptestermen, ǵalymdarmen birlese jumys atqarýda?

– Ulttyq ıadrolyq ortalyq sheteldik uıymdarmen jáne ǵylymı qorlarmen uzaq jyldar boıy áriptestik qarym-qatynas júrgizip keledi. Atap aıtsaq, Japonııa, AQSh, Reseı, Fransııa, Belgııa, Belarýs jáne taǵy basqa atom energetıka salasyna qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵan elder Qazaqstanmen áriptestik baılanystaryn nyǵaıtyp otyr.

Jyl saıyn bizdiń áriptesterimizdiń qatary ulǵaıyp keledi. Mysaly, qazirgi ýaqytta Reseıdiń N.A.Dollejal atyndaǵy ǵy­lymı-zertteý jáne konstrýktorlyq ener­gotehnıkalyq ınstıtýtymen de birlesip jumys atqarý úshin ózara kelissózder bastaldy. Al Astanadaǵy EKSPO-2017 kórmesinde Fransııa eliniń ITER uıymymen kelisimshartqa qol qoıdyq.

– Ulttyq ıadrolyq ortalyq Semeı sy­naq polıgonynyń qaýipsizdigin nyǵaıtý, radıoekologııalyq jaǵda­ıyn jaqsartý baǵytynda orasan zor jumystar atqaryp jatqandyǵy belgili. Desek te, jarylystardan zar­dap shekken jerdi radıasııadan tazartý ju­mystary tolyǵymen qashan she­shiledi? Osy baǵytta qandaı jumys­tar atqarylýy tıis dep oılaısyz?

– Burynǵy Semeı ıadrolyq synaq polıgo­nynyń hal-ahýalyn zerttep, radıasııalyq lastaný deńgeıin anyqtaý 1994 jyldan bastalyp, qazirge deıin júrgizilip keledi. Alǵashqyda bul sharýanyń toqtap qalǵan kezderi de boldy. Qarjylaı qıyndyqtar, mamandardyń jetispeýshiligi, qural-jabdyqtardyń joqtyǵy da biraz qolbaılaý edi.

Bertin kele bul máseleler sheshimin tapty. 2004 jyldan bastap polıgon jerlerin zertteý júıeli túrde júrgizile bastady. «Semeı synaq polıgony jerindegi qaýipsizdik sharalaryn qamtý» baǵdarlamasy bekitilip, áli kúnge deıin osy joba jumys istep tur. Po­­lıgonnyń keshendi túrde 10410 shar­shy shaqyrymy (bul jalpy polıgon aýma­ǵy­nyń 56,3%-i), sondaı-aq 770 sharshy shaqyrymdaǵy «Balapan» synaq alańynyń da jeri zertteldi.

Dál qazirgi ýaqytta polıgon aýmaǵyn zertteý máselesiniń deńgeıine kelsek, 9970,45 km2 jer tehnogendi radıonýklıdpen lastanǵany anyqtaldy. Biraq bul adamdarǵa, qorshaǵan ortaǵa qaýipti emes, sondyqtan aýyl sharýashylyǵyna paıdalana berýge bolady. «Opytnoe pole» jáne «Degeleń» synaq alańda­ryn­daǵy lastanǵan tustardy zerttep, topy­raǵyn qopara alyp, olardy «Baıkal-1» qoıma saqtaǵyshyna jet­kizý ju­mystary júrýde.

Osy mańda radıasııalyq qaýip deńgeıiniń azaıýyna bir sebep, 5,05 km2 aýdandaǵy topyraqty tereńinen jyrtyp, bylǵanǵan betki qa­ba­tyn alyp tastaýymyzdan bolyp otyr. «Degeleńniń» 0,065 km2 alańynda radıa­sııaǵa bylǵanǵan jerlerdiń 40 uńǵy­masyna taza topyraqtar sebildi. Osy «Degeleń» men «Opytnoe pole» alań­darynyń «4» ı «4A» dep atalatyn tus­­taryna barýǵa múlde tyıym salyndy.

Bizdiń jobalaýymyzsha, 2021 jyly Semeı polıgonynyń jerin keshendi zertteýdi tolyq aıaqtaımyz. Ekologııalyq tekserýden soń qansha mólsherin aýyl sharýashylyǵyna tapsyramyz, sony anyqtaımyz. Biraz jerlerge tyıym salynady, biraz tustary qorda turatyn bolady. 2021 jyly Semeı ıadrolyq synaq polıgonyndaǵy radıoekologııalyq jaǵdaı týraly aqparat tolyǵymen alynatyn bolady. Synaqtyń zardaptaryn taratpaý, el men jerdi saýyqtyrý úshin «Burynǵy Semeı synaq polıgonynyń jerin saýyqtyrý» baǵdarlamasy da qolǵa alynyp, onda belgilengen jerlerge múlde tyıym salynyp otyr.

Biraq bir nárseni túsingen jón. «Polıgon jerin tolyqtaı tazartamyz» degen bir jaqty baǵyt alý bul qatelik. Asa qaýipti synaq alańdarynyń tusyna adam barýǵa bolmaıdy degen belgi qoıylyp, bul jerler únemi baqylaýǵa alynatyn bolady. Radıasııalyq lastaný deńgeıine únemi monıtorıngilik baqylaý júrgiziletin bolady.

Polıgon – Qazaqstan ǵalymda­ryna uzaq jyldar boıy qorshaǵan or­tanyń radıa­sııalyq zerttelýine yqpal etetin tájirıbe alańy ekendigin de umytpaǵan jón.

– Bolashaq fızık-ıadroshy mamandar Ulttyq ıadrolyq ortalyqta qaıta oqy­tý­dan óte ala ma? Atom salasyna qandaı jo­ǵar­y oqý oryndary mamandar daıyndaıdy?

– Atom salasyna mamandanýshy stýdent jastar bizden tájirıbeden óte alady. Búginde Ulttyq ıadrolyq orta­lyqta Qazaqstandaǵy túrli joǵary oqý oryndarynyń stýdentteri kelip, ǵy­lymı-tájirıbelik jumystarmen aı­na­lysýǵa múmkindik jasalǵan. Olar­dyń ara­synda ál-Farabı atyndaǵy QazMUÝ, Q.Sátbaev atyndaǵy QazUTÝ, «Nazarbaev Ýnıver­sıteti» AQ jáne taǵy basqalaryn ataýǵa bolady.

Men ózim «Tehnıkalyq fızıka» ma­­­man­­dyǵy boıynsha PhD qorǵaýynda dıs­serta­sııa­lyq keńestiń tóraǵasymyn. Bul jobamyz Se­meıdegi Shákárim ýnı­versıtetimen bir­lese atqarylýda, ony jaqynda ǵana qolǵa aldyq. Iá, qazaq­standyq joǵary oqý oryndary atom salasyna jas mamandar daıyndaıdy. Biraq eń aldymen túsinip alatyn dúnıe, atom salasy degenimiz – bul ýrandy barlap, izdep, tabýdan bastalyp, AES-terge qajetti otyn túrlerin daıyndaı bilý, ıadrolyq quryl­ǵylardyń qaýipsizdigin durys atqara bilý, ekologııalyq qaýipsizdik deńgeıin jetildirý sııaqty kóptegen mańyzdy dúnıelerdi tereńinen oqyp, tájirıbeden ótý degen sóz.

– Bıyl Ulttyq ıadrolyq ortalyq «Tokamak» (KTM) ǵylymı-zertteý jumysyna oraı taǵy da qandaı keshendi jobalardy qolǵa almaq?

– 2017 jyly 26 mamyrda Reseıdiń Qazan qalasynda TMD-ǵa múshe Reseı, Belarýs, Qazaqstan, Armenııa, Qyr­ǵyzstan, Tájikstan elderiniń «Tokamak» KTM-dy birlesip paıdalaný jóninde ózara úkimetaralyq kelisimi bolǵan edi. Osyǵan baılanysty plazmalardyń janýyn omdyq túrde qarastyrý, júıeni basqarý jáne avtomattandyrý sııaqty kóptegen sharýalar qolǵa alynbaq jáne Halyqaralyq ITER uıymy men QR UIаO-nyń ózara ǵylymı-tehnıkalyq áriptestigine oraı ITER-daǵy apatty jaǵdaılardyń aldyn alý, radıasııalyq jaǵdaıǵa tózimdi materıaldardy zertteý sııaqty jumystardy bastap kettik. Osylardyń barlyǵy da buryn-sońdy álemde bolmaǵan tyń jańalyqtar. Adamzat balasynyń termoıadrolyq sıntez tehnologııasyn basqara bilýiniń tyń kórsetkishin, qazaq ǵylymynyń álemge tanylýy men jetistigi dep bilemin.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Raýshan NUǴMANBEK,

jýrnalıst

Shyǵys Qazaqstan oblysy,

Kýrchatov qalasy