Ol 1917 jyly Almaty oblysy, Uıǵyr aýdany, Ketpen aýyldyq okrýgi aýmaǵynda Sarybulaq degen jerde ómirge kelgen. Kompozıtordyń bizge jetkeni jeti áni ǵana. Olar: «Sary bıdaı», «Ahaý, aıym», «Eı, ahaý», «Aq qaz ediń», «Ahaý, qalaýly-aı», «Erkem-aı», «Saǵynsań, qalqa, óziń kel». Sulý sazdy, ásem órnekti bul ánder qazaq án óneri tarıhyna zor úles bolyp qosylyp, ulttyq muramyzdy damytýǵa qyzmet atqaryp keledi. «Sary bıdaı» áni 1980 jyly ótken I Respýblıkalyq Ámire Qashaýbaev atyndaǵy ánshiler baıqaýynda alǵash ret úlken sahnada aıtylyp, oryndaýshy Taldyqorǵan oblystyq fılarmonııasy­nyń ánshisi Jaqsylyq Myrqaev júldeger atandy. Sady­qoja ánderi Qazaqstannyń ha­lyq ártisi Dánesh Raqyshevtan bastap, Qazaqstannyń eń­bek sińirgen ártisteri Jánibek Kármenov, Ramazan Stamǵazıev, son­daı-aq Nurjan Jan­peıisov, Erbolat Shaldybekov, Ti­lek­tes Qurmanǵalıev, Jaı­dar Nurtýǵan, Jandos Kákıǵalı, Mádı Álemov, Nurjan Ju­madilov, Nurlan Tu­rashev, Beıbit Musaev, Saıan Maınaǵashev, Arfat Is­kakov, t.b. kóptegen án­shi­­­lerdiń repertýarlarynan berik oryn aldy. Sady­qojanyń názik lırızmge toly áserli de sulý ánderi tyń­daýshy­laryn tátti sezimge bólep, rýhanı baıytyp kele jatqany kópke aıan.

Shejire júıesimen aıtqanda Sadyqojanyń rýy – Alban, onyń ishinde Qojbambetten taraıtyn Aǵymsary degen ata. Ákesi Moshan Tekesbaıuly aýyl-aımaqqa tanymal óleńshi atanǵan, kókparshylyǵymen aty shyqqan, kisilik kelbetimen de elge syıly adam bolǵan. Al arǵy babasy – Shegir zamanynda Aǵymsary atalatyn bir atanyń kórnekti bıi de bolypty. Sadyqojanyń sheshesi Zerbala óte kórikti, parasaty da mol ári aıbyndy kisi eken. Zerbalanyń arqasy bar, emshilik qasıet daryǵan, halyqtyq emdeý tásiliniń birazyn ıgergen jan bolypty. 

Zerbalanyń aıbyny, piri barlyǵy sonsha, qandaı asaý jylqy bolsa da, onyń «ták» degen daýsy shyǵysymen-aq diril­dep, tynysh tura qalatyn bol­ǵan. Er minezdi, batyr júrekti Zerbala qoryqpaı erttelgen asaýǵa mingende tez arada asaý­dyń aptyǵy basylyp, arynyn shyǵaryp yrqyna op-ońaı kón­dirip, bas bildirip alady eken.

Sadyqoja jasynan óleń, jyrǵa áýes bolyp ósedi. Este saqtaý qabileti kúshti, óte zeıindi Sadyqoja óleń-jyrdy, án-áýendi bir estigende-aq esinde saqtap jattap alady. Alaıda osynsha zerek týǵan jas­tyń oqyp, bilim alýǵa múmkin­digi bolmaıdy. О́ıtkeni ákesi Moshan qaıtys bolyp, inisi Ábil­­qaıyr ekeýi jastaı jetim qalǵan edi. Jesir qalǵan sheshesi Zerbala bir-eki jyldan keıin ámeńgerlik jolmen qaınysy Qojanııazǵa qosylyp, eki bala qamqorlyqqa qol jetkizgenimen ol kezde Qazaqstan ólkelik partııa basshylyǵyna Goloshekın kelip, «Kishi Oktıabr ornatý» naýqany júzege asa bastaǵan edi. Onyń aıaǵy asyra silteýge ulasyp, halyqtyń asharshylyqqa ushyrap, týǵan jerdi tastaı qashyp, aıaq jeter jerge údere kóshkeni tarıhtan belgili. Mine, sol údere kóshken qalyń eldiń arasynda Sadyqojanyń aýyl-aımaǵy da bar edi. Sóıtip tutas halyq, rýly eldiń sheteldegi aýyr azapqa toly jankeshti tirshiligin áli býyny bekip, qabyrǵasy qatpaǵan Sadyqoja da bastan keshiredi. Baldáýren, balalyq shaǵymen erte qoshtasqan ol endigi ómirin, erteden-aq óz jeri retinde qazaqtyń biraz rýlary qonystanyp otyrǵan, alaıda sońǵy birer ǵasyr aýmaǵynda Qytaı memleketiniń ishindegi qazaq avtonomııaly oblysy dep atalatyn terrıtorııada ótkize bastady.

Kisi esiginde malshylyqta júrse de, Sadyqoja ónerge degen qulshynysyn joǵaltpady. Qaıta kúndiz qoı sońynda júrgende aldyndaǵy otaryn betkeıge órgize jaıyp salǵan soń taý jańǵyrta án salyp, ózi sııaqty qoıshy-qolańmen kóńil sergite óner jarystyrý nátıjesinde ánshilik, aqyndyq daryny ashyla beredi. Aýyl arasyndaǵy toı-toma­laqtarda kópshilik aldynda án salyp, ózi qurbylas qyzdarmen, keıde tipti ózinen áldeqaıda eresek áıeldermen de aıtysqa túsip ónerpazdyǵymen elge tanyla bastaıdy. Birte-birte aty keńge jaıylyp, aıtys­kerligimen kózge túsedi. Talaı aıtystarda jeńedi.

Ata-anasynan daryǵan jaqsy qasıetterdiń bári Sady­qoja boıynda erekshe kórinis taýyp, segiz qyrly, bir syrly jigit bolyp ósedi. Sadyqojanyń kórik­ti, symbattylyǵy oǵan qosa ánshi, sazgerligi, sýyrypsalma aı­tys­kerligi az ýaqyt bolsa da ony biletin jannyń bárin súı­sin­dirgen, qyzyqtyra tam­san­dyrǵan. Onyń atqa my­q­ty­lyǵyn, shý asaýǵa bas bildirip, úıretkish qasıetin kózi kórgender bylaısha áńgimeleıdi. Sadyqoja on tórt, on bes jasqa kelgennen bastap bıebaýdyń (qulyndar baılaǵan jeli) qasynda ene­lerimen birge turǵan shý asaý taı­ǵa shalma tastap ustap, jú­gen­­s­iz-aq minip alǵanda qalaı móń­kise de jyǵylmaıdy, qaıta olaı shaýyp, bylaı shaýyp, ábden diń­­kelegende móńkýge de shamasy kelmeı, eriksiz toqtaıdy eken.

Sadyqoja estigen ertegi, ańyz, t.b. tarıhı áńgimelerdi jyr-dastan etip ózinshe jyrlaıtyn bolǵan. Alaıda ókinishtisi – ol jyr-dastannyń birde-bireýi qaǵazǵa túspegen. Oǵan se­bep, oqyp-jaza almaǵandyǵy, ıaǵnı hat tany­­­maıtyndyǵy edi. Ánshi-aqyn­­­nyń bizge jetken ánderiniń ózi al­­py­­synshy jyldardyń ortasynan bastap qana aıtylyp, elge tanyla bastady.

Sadyqoja ánderiniń elge keń taramaı umyt bola bastaýy­nyń negizgi sebebi bylaı edi. 1946 jyly Ile aýmaǵynda súzek aýrýy dendep, keń jaıylady. Sol qalyń eldi túgel shar­py­ǵan dertten aǵaıyndy Sadyqoja, Ábilqaıyr jáne Zerbala apa­nyń qaınysy Qojanııazǵa qosyl­ǵannan keıin ómirge kelgen Úrkim­baı úsheýi birdeı bas-aıaǵy bir-eki aıdyń ishinde kóz jumady. Úsh ulynan birdeı aıyrylǵan Zerbala ana osylaısha orny tolmas qaıǵyǵa dýshar bolady. Ásirese ánshi, aqyn retinde kópke tanymal bolǵan Sadyqojanyń áni men jyr-tolǵaýlary estilse, kóńil qaıǵysy odan ári dendep, kúndiz-túni uıqy kórmeı, kóz jasyn kól qylyp jylap, tipti jyndy bolýdyń az-aq al­dyndaǵy halge jetken.

Aýyr qaıǵynyń áserinen bir kezdegi shý asaý­dy er-azamatsha jýasytyp minetin Zerbala beli búkireıip qalady. Sondyqtan aǵaıyn-týys jıylyp at jeter jerdegi el-jurtqa arnaıy ótinish jasap, Sadyqoja ánderi men jyr-tolǵaýlarynyń aıtylmaýyn talap etken. Sadyqojanyń ánderin aıtyp, aýyzdan-aýyzǵa kóshire keń taratý emes, Zerbala ananyń ómirin saqtaý, aıyqpas dertke ushyraýdan aman alyp qalýdy oılaǵan. Sóıtip Sadyqoja ánderi aıtylyp júrmegendikten, birte-birte umyt bola beredi. Al Zerbalanyń búkireıgen beli jazylmaǵan kúıi «búkish apa» atanyp ketedi. 1955 jyly Zerbala men aǵaıyn-týystary tarıhı otanǵa qaıta oralyp Sadyqojanyń kindik qany tamǵan Almaty oblysy, Uıǵyr aýdany, Ket­pen aýyl­­dyq keńe­sine qaraı­tyn Bódeti aýy­lyna ornalasady. Zerbala osy jerde 1961 jyly qaıtys bolady.

Sadyqoja án­deri Zerbala dúnıe salǵannan keıin ǵana Moshannyń ákesi Tekesbaıdyń týǵan inisi Buqyjan balasy Qýanııazdyń aıtýymen keıingi urpaqqa jetti. Onyń ataqty «Sary bıdaı» ánin Qýanııazdyń aýzynan 1968 jyly tuńǵysh ret úırenip, rýhanı qazynaǵa aınalýy­na muryndyq bol­ǵan osy joldardyń avtory edi. Bul oraı­da Sadyqoja ánderin esine túsirip qaıta jańǵyrtyp bizge úıretken Qýanııaz qarııanyń eńbegin aıryqsha ataýǵa týra keledi. Bizdi án aıtýǵa baýlyǵan án­shi aǵamyz Moldasan Shápıev «Sary bıdaı» ánin alǵash menen estip, odan keıin Qýanııaz qarııadan tolyqtyryp úırenip, aýyl-aımaqqa keń taralýyna sebepker bolǵanyn rızashylyq­pen aıtýymyz kerek.

Belgili ánshi, jazýshy, óner zertteýshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi, Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty Jánibek Kármenov qurastyryp, 1991 jyly «О́ner» baspasynan shyqqan Qazaq ánderiniń antologııasynyń birinshi tomyna Qurmanbaı Tolybaevtyń annotasııasymen Qazaqstannyń halyq ártisi Dánesh Raqyshev­tiń oryndaýyndaǵy Sadyqoja­­nyń jeti ániniń mátini engizil­gen. Alaıda belgisiz sebeptermen «Ahaý, aıym» áni halyq ánderi bólimine enip ketipti. Kezinde baspa tarapynan jiberilgen bul kemshilik «Jetisý áýenderi» jınaǵyn qurastyrý barysynda túzetildi. Osy joldar av­torynyń oryndaýynda notaǵa túsirilip, jazylyp alynǵan «Ahaý, aıym», «Ahaý, qalaýly-aı», «Eı, ahaý», «Sarybıdaı» ánderi S.Medeýbekuly men B.Múptekeevtiń jınap, quras­tyrý­larymen 1998 jyly «О́ner» baspasynan shyqqan «Jetisý áýenderi» ánder jınaǵyna notasymen endi. 

Sadyqoja ánderiniń jınalyp, halyq ıgiligine aına­lýynda halqymyzdyń qaıtalan­bas daryn ıeleriniń biri Dánesh Raqyshevtiń, uzaq jyldar boıy «Ketpen» orta mektebinde ádebıetten sabaq bergen, dırektor bolǵan, tabıǵı talant ıesi ánshi Moldasan Shápı­uly­nyń, ánshi Jaqsylyq Myr­qaı­ulynyń, Sadyqoja ánderi­niń mátinin zertteýshi aqyn Qur­manbaı Tolybaevtyń úles­teri mol boldy. Moldasan Shápı­uly Sadyqoja ánderin oryndaý ar­qyly nasıhattap qana qoı­maı, ánshi kompazıtor ómiri­nen derekti áńgime de jazdy. Ol «Parasat» jýrnalynyń 1990 jyl­ǵy № 12 sanynda jarııalandy.

Sadyqoja 1946 jyly jazda súzek aýyrýynan qaıtys boldy. Súıegi Qytaıda Qulja qala­synyń soltústik shyǵysyn­daǵy Týrasý jaılaýyndaǵy eski qazaq zıratynda jatyr.

Endigi mindet Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda aıtyl­ǵandaı ótken zamandarda ómir súrgen ónerpaz tulǵalardyń rýhanı murasyn dáripteý baǵda­rynda, ony urpaq sanasyna sińirip, dáripteý maqsatynda Sady­qoja Moshanulynyń da óner­pazdyq tulǵasyn keń nasıhattaý bolyp tabylady.

Qunypııa ALPYSBAEV,

fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor