2.Tumar bolǵan tilegi

...Osy ańyz estigende esimdi alǵan,

Sondaı bir el jadynda esim qalǵan.

Adaılar: «Iá, Beket» dep syıyn­ǵanda,­

Keńeıip sala bergen esil jalǵan.

                                               Ǵafý Qaıyrbekov

 1981 jylǵy qyrkúıek aıynda Norvegııada bolǵan saparymda baýdaı jamyrap jatqan sýburqaqtardyń aıdynynda júzgen aqqýlarǵa qarap, qalanyń batys betindegi túrkilik naqyshta salynǵan kóne qorǵandy kórip, Oslo degen qala ataýynyń tórkininde túrkiniń «Asyly» degen sózi jatqanyna qııal júgirttim. Soltústik teńizinde júzip kele jatqan bizdiń kemeniń ústimen suńqyldap ushyp ótken aqqýlar tobyna qarap turyp, týǵan dalamdy tebirene eske alǵanym bar. Tasqa qashalǵan túbi túrkilik órkenıettiń tarıhyna lek­sıkalyq-semantıkalyq saraptama negizinde ǵylymı-zerdelik kózqaras baǵyshtaǵan, tasqa bádizdelgen beımálim sózderdiń tórkinin túrtken sózger aqyn Oljas Súleımenovtiń ýájine júginsek – «sóz – eń dáleldi, eń qundy aıǵaq». Ejel­gi vıkıngterdiń arǵy túbinde de protúrkilik tamyr jatqany ǵylymı dáleldengen. «Aqqý» totemi bizden bar­ǵan shyǵar dep, keýdeni maqtanysh pen ókinish qatar kernegeni áli este. Ortalyq Azııadan barǵan aqqý toteminiń Beket atanyń aqqýyna da qatysy bar shyǵar dep qııaldasaq, jurtymyz jazǵyra qoımas. Kıeli qustyń adaldyq ustanymyndaı sopylyq jol Beket atanyń esimin ǵa­syrdan-ǵasyrǵa áz kúıinde alyp kele jatyr. Bul joldy Paıǵambar (s.a.s) joly dep taný arqyly dinı senimniń marjanı mazhabyn kóremiz.

Týra maǵynasynda jol jóninde aıtsaq, batysynda Saraıshyqqa deıin, shyǵysynda Úrgenishke deıin, tústiginde Qoja eli – Qońyratqa deıin, teristiginde bergi Arqaǵa deıin keń jaıylǵan Keń Jylyoı qonysynda dúnıege kelip, esimin eline táý eter kıe, taǵzym eter qasıet etip qaldyrǵan uly babanyń Hazar teńizine umtyla jetken Jem boıyn­da jurtynyń qadirlisine aınalǵany aqıqat. Deshti Qypshaq atanǵan alyp óńirde ǵumyr keshken Noǵaıly jurty «El aıyrylǵan» eńkildek zamanda biri Qyrymǵa, biri Urymǵa ketip, odan ári Bulǵar asqan. Qarǵa boıly Qaztýǵannyń atajurtyn, Boztýǵan ananyń kelin bolyp túskende oń aıaqpen attaǵan adal tabaldyryǵyn ǵasyrlardyń qumy jut­ty. Biraq olardyń sońynda qalǵan ańyz ben derektiń bir ushy Beket atanyń da ómir súrgen kezeńine shúlen tartyp, ańsar aýdartady.

Beket ata týraly ańyzdar men áf­sanalardy oı sarabyna salǵanda, attyń jalynda, túıeniń qomynda ǵumyr keship, aldaspan jastanyp, qalqan jamylyp, erýli attyń ertoqymyn almaı alań kóńil bolǵan alaman jurtymyzdyń bilimge sýsar armanyn júzege asyrýǵa erekshe eńbek, eren peıil tanytqan Beket atanyń qyryq jasqa deıingi jaýyngerlik rýhy odan keıin rýhanı sardarlyqqa aınalyp, eń qýatty qarý – bilim ekenin týǵan jurtyna uqtyrýdaǵy is-áreketi kemel adamnyń deńgeıin tanytady. Ábý Hanafııa mazhabynyń sopylyq jolyn ustanǵan baba ilimi onyń pirlik parasatyn tereń tanytyp, halqyna osy baǵyttyń durystyǵyn kórsetip ketken. Qara jamylyp, betin tumshalaǵan dinı ásireshildiktiń bizge jat ekenin ol óz ómirimen de kórsetip ketkeni aıan. Eshbir derekte atanyń tumshalana kıinip júrý týraly aıtqan sózi joq. О́kinishtisi, ilimdi – uqqanǵa, aqyldy – juqqanǵa aıtý kerek dep osyndaıda aıtsa kerek. Allanyń úıin halqyna qajetti jerden turǵyzyp, sansyz saýap alǵan pirádardyń parasatyn keıde naýqanǵa aınaldyryp, baıysa meshit saldyryp, sonymen kóp kúnámizdi joıamyz degen pıǵyldaǵy pendeshilik keıde boı kórsetip qalady.

Bir qyzyǵy, Beket ata óziniń meshit­terin Uly Jibek jolynyń boıyna salyp otyrǵan. Birinshiden, ol árli-ber­li júrgen jolaýshylar toqtap, tany­syp, kórip, sezinip, senip ketý úshin qolaılylyq jaǵyn oılastyrǵan. Ekin­shiden, uzaq joldan sharshap kele jatqan jolaý­shylardyń jol boıyndaǵy kerýen saraıda bolǵan kezinde olardyń jarnamalyq-nasıhattyq ról atqarýy eskerilgen. Úshinshiden, ózi de sapar keship kele jatqan san alýan kerýenshilerden kerekti jańalyǵyn estip, aqparat almasyp otyrǵan. Tórtinshiden, sý bo­ıyn saǵalap, Ústirttiń ár qudyǵyn jaǵalap júrip otyratyn ózge eldiń jıhangezderine jolyǵyp, ózi ustanyp, júrgizip otyrǵan din joly týraly málimet berip, halqynyń ózgege tanylýyna septik jasaǵan.

Jem boıyndaǵy Qaraǵaı dep atalatyn jerde kezinde kerýen saraıy bolǵan. Onyń qum basqan orny áli de kórer kózge baıqalady. Osy jerdegi qaýym Baqashy áýlıe atalady. Sýdaǵy san alýan baqa­lardy ustap, baǵyp, túrli aýrýlardy emdeý­ge qoldanǵan keıýananyń esimi umy­tylsa da, ónegeli isi umytylmaı, urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatyr. Bir aýyzsha derekterde ol ketelerdiń túpanasy Ketebıke degen kisi eken dep te atalyp qalyp júr. Dál osylaı dep aıtýǵa daqqa qalam, biraq ańyz astarynda alǵaýsyz dán jatatyny bar ǵoı. Tipti bul adam Beket atamen tustas bolyp, bir-birin bilip, qatar ǵumyr keshken bolýy da múmkin. Dúrlep jatqan kerýen saraıy, dúmep jatqan kerýenshiler, malyn puldaǵan jergilikti jurt, alys-beristiń qozǵalysy bolǵan jerdiń tylsym tilin ozǵan ǵasyrlar baılap ketkenmen, bir kúni tilin tapqan er tabylsa, sóılep keter.

Beket atanyń qazaq jeriniń ár qıy­rynda: Syr boıynda, Jem boıynda, Beıneý boıynda, Bozashyda jáne Oǵlandyda, jalpy 5 meshiti bar dep jazylyp júr. Belgili ǵalym, ádebıet nusqalaryn zertteýshi Qabıbolla Sy­dıyqovtyń 1994 jyly shyqqan «Beket ata» kitabynda osynyń tórteýi atalyp ótedi. Meshittiń ár jerde bolýy kezinde jas urpaqqa sopylyq ilimniń mán-maqsatyn úıretken atanyń ustazdyq ulaǵatynan tolyq habar beredi. Qazir osy meshitterdiń bárine jan-jaqtan jurt shubyryp kelip, zııarat jasap, túnep, bata tilep jatady. Júrekti baý­raǵan senim, peıildi baýraǵan sezim ekeýi astasqan tusta adam janynyń ja­ńa energetıkalyq qýatqa ıe bolatyny dáleldengen. Qasıetti adamnan osy kún­ge deıin jetken senim shuǵylasy kemel adamnyń kemeńgerlik bolmysyn bildiredi.

«Bul qaýymnyń urany «Beket» bolyp qalyptasqanǵa deıingi tól ataýy ata (Ada) Noǵaılynyń quramynda bolǵan taıpa» dep jazady kórnekti qalamger Ánes Saraı. Jazýshynyń 1982 jyly Máskeý qalasynda shyqqan belgili ǵalym T.Sultanovtyń: «Kochevye plemenı Prıarale v 15-17 vekov» degen ǵylymı zertteýine súıengen maqalasynda «ad-gý oǵly» jáne «ad-lý oǵly» degen ataý­men atalyp, qazirgi shejire bo­ıynsha Qudaıke men Kelimberdi atanyp júr­gen adaıdyń negizgi eki arysy ekenin dáıek­teıdi. Edil men Araldyń arasynda kóship-qonyp júrgen kóne taıpalardyń izi osy eńbekte birshama tııanaqtalǵan. So­lardyń arasynda Beket ata da bolǵan. Onyń Aral mańynda, odan keıin Jem boıynda meshit salýy osy derektiń túbinde tarıhı negiz jatqanyn da bil­dirse kerek. Áıtpese jalǵyz adam japan dalada meshit salyp, beınetke ushyramas edi.

«Ustazdyq – uly nárse» dep sóz zergeri Zeınolla Qabdolov jazǵandaı, Beket ata, shyn máninde uly ustaz. О́mirge sábı bolyp kelgen jáne sábılik taza­lyǵyn ǵumyr boıy saqtaı alǵan sárýar. «Qudaı – júrekte» degen ımanı qaǵıdany ustanǵan Lev Tolstoı da ıslam dininen tek qana tazalyq pen páktikti túısingen. Onyń ustanymynda ıslamı baǵyttyń basym bolǵany osyny dáleldeıdi. Júrek tazalyǵy – sopylyq ilimniń eń basty sharty. Jaratqanǵa meıilinshe jaqyndaýdyń da basty erejesi osynda. Abaıdyń: «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» deýinde uly támsil jatyr. «Ras sóz eshqashanda jalǵan bol­mas» degen dinı-fılosofııalyq tu­jyrym onyń abyzdyq-hakimdik bolmysyn somdaǵan. Bir qaraǵanda jaı ǵa­na tirkes retinde estiletin «ras sóz esh­qashanda jalǵan bolmas» degen fılosofııalyq tujyrymdy taldaý úshin tereń teologııalyq teorııany prak­tıkalyq parasatpen shendestirý qajet. Beket ata osy qısyndy ilim jú­zinde jú­zege asyrǵan adam. Atanyń erek­she qasıetteriniń negizi – onyń tereń dinı biliminde, Alla bergen eren qabi­letinde, tylsym teologııalyq tanymynda, dıdaktıkalyq-fılosofııalyq áleýetinde, telepatııalyq tylsymyn­da, kemeldik kelbetinde jatyr. Onyń ǵajaıyp qasıetterin biz tek óz maq­satymyzǵa qaraı beıimdeımiz, alaı­da atanyń ereksheligin ǵylymı-sarap­tamalyq, dinı-tanymdyq jaǵynan úńi­le indetkenimiz joq. Dindıdary men dildıdaryn júrek aınasynda teń us­taǵan tektiniń izine túser izger keler ýaqyt boldy.

Beket ata – el tanyǵan áýlıe. Nege áýlıe demeske? Beket atanyń týǵanyna 260 jyl tolýy qarsańynda onyń Aq­meshittegi kesenesinde shyraqshy bolyp otyrǵan, atanyń tikeleı urpaǵy Is­lam qajy Myrzabekuly kólemi 650 bettik «Beket ata» atty jınaq shyǵardy. Sonda atanyń áýlıelik qasıeti týraly júzdegen mysaldar, ańyz-qısyndar, el aýzynan jetken áńgimeler bar.

«Halyq aıtsa, qalt aıtpaıdy» degen sózimiz bar. «Medınede – Muham­med, Túrkistanda – Qoja Ahmet, Mań­ǵystaýda – Pir Beket» degen turaqty tirkesti shyǵarǵan da halqymyz. Islam áleminiń esimderi bir-birine jalǵasqan úsh perzentiniń áz attary qazir dinı uǵym men dinı ustanymnyń túpqazyǵy sekildi qabyldanatyn boldy. Árıne, qazaq dalasynda erekshe qasıet pen múmkindikke ıe talaı jandar bolǵan. Biri emshi, biri kóregen, biri duǵashyl, biri batashyl, biri boljampaz sol jandardyń barlyǵy derlik ıslam dininiń ata-baba dástúrimen astasqan baǵytyn ustanǵan. Qajet kezinde qarapaıym pende, qajet kezinde tylsym kúshke ıe bolǵan olar týraly ańyz-daqpyrttar da jetkilikti. Biraq olardyń qaı-qaısysy da osy úsh­tiktiń tuspaldy tirkesine kirgen emes. Demek, Beket atanyń áýlıelik qa­sıeti, pir degen ataǵy asa joǵary dinı deń­geıdegi jalpyhalyqtyq tıtýl bol­ǵa­nyn kórsetedi. Paıǵambarlyq pen ma­shaıyqtyq sekildi asa joǵary jalpy­ıs­lamdyq dinı ataqqa jaqyndaǵan pirlik ataqty qazaqta eki adam ıelengen. Onyń biri Beket atadan da buryn Syr boıynda ǵumyr keshken rýy kereıt Músiráli Jádikuly degen kisi. Ol Táýke hannyń zamanynda, 1676 jyly úsh júzdiń balasy jınalǵan jıynda jalpyhalyqtyq saılaýǵa túsip, keremetin kórsetip, ısi qazaqtyń piri atanǵan. Músiráli osydan keıin sofy ázız atanǵan. Al Beket ata mundaı saıysqa túspeı, óziniń eren qasıeti men keremet is-áreketi arqyly pir atanǵan. Músiráliden keıin qazaqta pir saılanbaǵan.

Pir degen asa qadirli ataqty halyq, ýaqyt beredi. Ata týraly ańyzdardyń báriniń astarynda erekshe qasıetke ıelik basty orynda turady. Ekinshi ustazdyq, tálimgerlik turady. Sosyn kóregendik pen emshilik qatar teńdesedi. Sóz ora­ıynda Beket ata qajet kezinde ushady eken degendi tilge tıek ettik. О́ziniń uly ustazy, kóregen Baqyrjan qajy (Fahraddın) aýyryp, Allanyń amanatyn berer sát jaqyndaǵanda: «meniń janazamdy Beket kelip shyǵarady, asyq­paı sony kútińder» depti. Qaıtys bol­ǵannan keıin birshama ýaqyt ótse kerek. Beket kórinbeıdi. Pirádardyń súıegin jer qoınyna berýge jınalǵan jurt eleńdep, keler adam keletin emes, ne isteımiz dep daǵdaryp, qaıta-qaıta syrtqa shyǵyp qaraı berse kerek. Usta­zynyń qaıtys bolǵanyn Beket ata aıan arqyly bilip, jolǵa shyǵady. Aýyl adamdary kezekti ret dalaǵa shyqsa, batystan daýyldatyp úlken bir qaraqus ushyp kele jatyr eken. Jurt bir qarasa, anadaı jerde Beket jaıaý kele jatady. Kelip, jurtshylyqty namazǵa turǵyzyp, ustazynyń janazasyn shyǵaryp, páktep, jer qoınyna berip, keıin attanady. Bul joǵaryda aıtylǵandaı, rýhtyń bir mezgilde birneshe jerde kórinýi, tylsym teleportasııa. Kórgen el ony áýlıe demeı qalaı tursyn.

Áýlıeli jerde áserli áńgime kóp bolady. Jalpy, áýlıelerdiń ustanǵan bir dástúri bolǵan. Ol – ustazyn erekshe qurmettep, qadirleýi. Mańǵystaý túbeginiń túrkimen tusynda jatqan Beket atanyń basyna baryp, sıynyp duǵa jasap, túneý úshin áýeli kezinde aıan berip, jol siltegen rýhanı ustazy Shopan ataǵa baryp, duǵa jasap, ruqsatyn alý kerek. Aqtóbeniń qasyndaǵy uly dóńde jatqan Eset batyrǵa zııarat jasaý úshin, áýeli osy óńirdiń kúnbatysynda jat­qan Bekquly ataǵa zııarat jasaý kerek. Múmkindik bolsa, sol mańda jatqan Oısylqara áýlıege de zııarat jasap, duǵa baǵyshtaý kerek degen qaǵıda bar.

Qoı atasy – Shopan ata, túıe atasy – Oısylqara ómirde bolǵan kıeli jandar. Tarıhı derekterde Qambar ata, Zeńgi baba, Shekshek (Seksek) atanyń da jatqan jerleri de belgili dep aıtylady. Mýhlısshiler (yqylastanytýshylar) men múrıdter (dinı shákirtter) aýzynan jetken sóz boıynsha Zeńgi Babanyń jatqan jeri Shash (Táshken) qalasynyń mańy. Onyń kesenesin Ámir Temir sal­dyrǵan deıdi. Qambar ata Áziret Áli­niń atbegisi bolǵan degen ańyz bar. Onyń jat­qan jeri Syr boıynyń Jańa­da­­­­rııa janyndaǵy Qambar qorǵany de­gen sóz bar. Shekshek ata ózimizdiń Qa­­­zy­ǵ­urt taýynda jatyr degen derek bar. Tarıh tuńǵıyǵyna úńilsek, bul kezeń mezolıt, neolıt dáýirlerine tar­tady. Demek, ańyz ben aqıqattyń aralasyp, bir-birin tolyqtyryp jata­tynyn kim teriske shyǵarmaq? Beket ata: «Eger jer shalǵaı bolyp, kelýge múmkindik bol­maı qınalsań, onda tý­­ǵan jerim – Aq­meshittegi ata-anam jat­qan jer­ge baryp, zııarat etip, tilek tileý­le­riń­e bolady, ony da bilip, qoldap jatamyn» dep ósıet aıtyp ketken deıdi.

Budan segiz jyl buryn osy Aqmeshitte Beket atanyń týǵanyna 260 jyl tolyp, dúbirli as, dúldúl is-shara bolǵanyn es­ke alýdyń da reti keldi. Sol ulan-asyr­da ata sózdiń abyzy Ábish Kekilbaev aǵam aı mańdaıy jarqyrap, asqaraly sóz tolǵap, halqymyzdyń qadirli aqyn qyzy Farıza Ońǵarsynova apam jyr báı­gesine tórelik jasap edi. Amal neshik, aımań­daı aǵa, aqjeleń apadan adasyp qal­dyq. Sonda alys-jaqynnan kelgen alaman jurt alań kóńilin aıshyqty kóńil kúıge bólep, aıbyndanyp, aıdyndanyp, keler kúnderge «Iá, Beket» dep qýana at­tanyp ketip edi. Alda, Alla qalasa, atanyń 270 jyldyǵy jaqyndap keledi. Bárimizdi kıeli Beket atanyń asyl esimi bir jerge jınaýshy edi. Taǵy da jınar. Týǵan jerge qýana kelip, aýnap-qýnap, júrek túlep, tilek tilep attanarmyz. Uly dalanyń jeti qyry jańǵyra túser.

Dúnıe turǵansha Táýelsizdigimiz tu­ǵyr­ly, damýymyz ǵumyrly, dańqymyz dúbirli, eńsemiz eren, baýyrymyz beren, baqytymyz kenen bolýyna Beket ata jar bolǵaı!

О́tegen ORALBAIULY,

Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty