Qatygezdikke bala ǵana kináli me?

Bala shekispeı turmaıdy, shekisip baryp bekisedi. Al soıyl siltep, pyshaq ala júgirý, oq atyp oırandaý – balaǵa tán qylyq emes. Mundaı aýyr keseldi shet elderdiń jańalyqtarynan kózimiz shalyp qalǵanda, ózimen ketsin deýshi edik. Bul bizge jat qylyq bolyp esepteletin. Keńestik zamanda «bári adam úshin» degen ádemi qaǵıda bolady. Ony búgingi keıbir tentek, adamdy jabylyp qasqyrsha talaýǵa, tabannyń astynda taptalýǵa bolady degen jańsaq jelikke jetkizgen sekildi. Iá, kórgen kórgenin, kóseý túrtkenin istemeı qoımaıdy emes pe?

Osyndaı soıqannyń sebebi nede, astary qaıda jatyr degenge san túrli jyltyr jaýap aıtamyz. Sonyń biri, ótken ǵasyrdyń 90-shy jyldaryndaǵy alasapyran kezde − erkindikte erkeleı bersek bolady eken dep uqtyq. Ózimiz de erkin, balamyz da erkin júrýge úırenip aldyq. Teledıdardaǵy atys-shabystyń qaısysy durys, qaısysy burys ekenin tolyq ańǵara qoımaǵan bir tolqyn urpaqty «tárbıeledi». Ál-aýqaty álsiregender bala jaıynan buryn, nan taýyp berýdiń qamymen ketip, ul-qyzy «bostandyqqa» shyqty. Qaltasy qalyńdar betten qaqpaı erketotaıyn erkindikke jiberdi. Sóıtip ul-qyzymyz ekige jaryla bastady. Ol kezde baı balasy men kedeı balasy degen keri uǵym edi. Birtindep ata-ananyń rólin telefon, ǵalamtor basty. Onyń ishinde ne joq deısiz. Bári bar. Ásirese aıqas ústindegi qyryp sal álimjettikti aıtsańyzshy. Onyń zardabyn ata-ana ol tusta oılaı qoımady. Oılaǵandy qoıyp ózi de qyzyqtap, kóz maıyn taýysty. Osydan kelip jol ekige aıryldy. Keıbir joqtyń boz ókpesi kóshe kezdi, bardyń úkilegeni ózderine ǵana aıan, keıde «áttegen-aıǵa» uryndyryp jatty. Bul bir qateligimiz desek, ekinshi opynǵan tusymyz, ulttyq qasıetti kem sanap, ózgeniń tozǵanyn ozǵanǵa balaǵan sholaq baılamymyz edi. 

Keńes zamanynyń irgetasy irip, keregesi syqyrlaı bastaǵanda qolǵa alyp, kádimgideı ornyqqan ulttyq pedogogıka men tárbıeni álemdik bilim keńistigine kiremiz dep jelpinip durys jalǵaı almaǵanymyz da endi oılanta beredi. 

Jalpy, mekteptegi álimjettikke, áperbaqandyqqa atústi qaraý budan da zor abyroısyzdyqqa uryndyramaı turǵanda qartymyz bar, jasymyz bar, bılik bıshigin ustaǵan azamattar bar − judyryqtaı jumylyp, bul ádiletsizdikke búgin qarsy turmasaq, erteń kesh bolady. Bir zamandary Alash arysy Mirjaqyp Dýlatov: «Oqytýdaǵy maqsat – jalǵyz qurǵaq bilim úıretý emes, bilimmen birge jaqsy tárbıeni qosa berý... bóten jurttardyń oqýyn oqyǵan adamnyń tili buzylmasqa amal joq», deıdi de odan soń: «Biz basymyzǵa túsken tarshylyqty burynǵy babalarymyzdan kóretin edik. Solar bizdiń qamymyzdy jegen bolsa, biz mundaı qorlyqta, tarlyqta júrmes edik deýshi edik. Keıingi býynnyń ata-babasy – búgingi tiri júrgen bizder. Biz keleshekti oılamasaq, keıingi násilimiz bizdi qarǵamaı ma? Alla quzyrynda, tarıh aldynda biz jaýapker emespiz be?», dep tolǵaqty máseleni alǵa tartty. Endeshe árbir aldyńǵy tolqyn keıingi urpaqtyń nalasyna qalmas úshin, óz mindetin minsiz atqarsa, qane?!

Mekteptegi bilim sapasy da kóp jaǵdaıda kóńilden shyǵa bermeıdi. Keıbir oqýshylardyń saýaty shamaly. Oıy doǵal, baılamy tıanaqsyz. Osynyń ózi de jas urpaqty joldan taıýyna ákelip soǵýda. Azattyqtyń alǵashqy jyldarynda bazar jaǵalap ketken muǵalimderdiń ornyn kim baspady? Zotehnık pen mal dárigeri, tipti keı óńirlerde, qıandaǵy aýyldarda oqýshylarǵa bilimi ortalar da sabaq berdi. Keıin olardyń birazy sańyraýqulaqtaı qaptaǵan oqý oryndarynda oqyp «dıplom» aldy. Bilimsizdik pen tárbıesizdiktiń bir tamyryn sodan izdegenimiz jón.

Sol tusta quldyraǵan muǵalim bedelin áli kótere almaı, al qandaı qıyn kezde de bilim ordasyn tastamaǵan ustazdardyń úlgisin osy kúnderi jurtqa tolyq jetkize almaı kelemiz. Tipti olardy keıingi jastyń qatarynda testileýge kirgizip, synaqtan ótkizetin boldyq. Oqýlyqty da júz qubylttyq. Bazalyq oqýlyqqa balamaly oqýlyqty qosyp, muǵalimdi de, oqýshyny da shatastyrdyq. Bul tájirıbeden túk shyqpaı, qaıtadan bazalyq oqýlyqpen oqyta bastadyq.

Ultqa tán otbasy tárbıesin táltirektettik. Keńestik zamanda bar tárbıeni ortalyqtyń nusqaýymen júrgizsek, el bolǵan soń álemdik dep álekke tústik. Qanyna, janyna úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn qoıyrtpaqty tyqpaladyq. Osyndaı júıesizdikter úlkenniń ǵana emes, balanyń da júıkesin juqartýmen keledi. 
Onyń ústine telefonǵa telmirýdiń joly kesilýdiń ornyna, údep bara jatyr. Ondaı qylyqtan oqýshylardyń birazy kózden aırylyp jatqany týraly dárigerler dabyl qaǵýda. Bul kózden ǵana emes, bolmystan da jańyldyrary anyq.

Biz bulardy nege aıtyp otyrmyz, óıtkeni bala buzyq bolyp týmaıdy. Otbasyndaǵy tárbıe ońalmasa, qoǵamdaǵy túrli qıamet kórip ósse, bilim men tárbıe ushtaspasa teriske ketedi. Bul urpaqty opasyzdyqqa, qatygezdikke, adamdy aıaýdy bilmeıtin aıýandyqqa aparmaı qoımaıdy.

Mundaı jat qylyqtar úshin urpaqty emes, ózimizdi kinálaýymyz kerek sekildi. Olardyń kóz aldynda ul kórip, qyz sezip otyr demeı, neshe túrli adam aıtqysyz sumdyqtardy jasaıtynymyz bar. Endeshe urpaqtyń qatygez bolýyna, Abaı aıtqandaı ózimiz «vınabatpyz». «Vınabat» bola turyp kúnámizdi urpaqqa jaýyp, jas býyndy kináli etý artyq. Sondyqtan da aldymen úlkender túzelsek, urpaq ult jolynan taımasy anyq.