Marqum alashshyl tulǵa Aqseleý Seıdimbektiń «Rýhy azat halyq qana uly ister atqara alady» deıtin myzǵymas ustanymy boldy. Osy uǵymdy Ahań ári qaraı tápsirlep: «Rýhsyz halyqty altynǵa bólep qoısań da báribir, rýhy myqty qaýymnyń aldynda eńkish tartyp turady. Rýh degenimiz ol kózge kórinbeıdi, halyqtyń gendik bıosferasynda bolatyn úreıdi jeńý qýaty. Úreı qan arqyly urpaqtan urpaq jalǵasyp kete beretin asa qaterli qubylys. Qandaı bir qaýymnyń rýhanı erkindigi (táýelsizdigi) halyqtyń boıyndaǵy úreıdiń az-kóptigimen ólshendi» deıtin edi jaryqtyq.
Osydan eki ǵasyr buryn taýlyqtardyń táýelsizdigi úshin patshalyq Reseı armıasymen aıanbaı aıqasqan ımam Shámildi 1859-jyly qolǵa túsirgen general Aleksandr Barıatınskı: «Jartylaı ash-jalańash taýlyqtar ózderińnen júz ese kúshti armıamen jeńilmeı jıyrma bes jyl qalaı soǵystyńdar?» dep suraǵanda, ol Shámil: «Eger bizdiń boıymyzda rýh bolmaǵanda, bulaı uzaq shydas bermegen bolar edik», degen eken.
Ótken ǵasyrdyń basynda Qap taýynan kisikıik (adam sıaqty maqulyq) izdegen ekspedısıa mashınasy Kıkýnı ayýlynyń mańyna kelgende batpaqqa batady. Ony shyǵarý múmkin emes. Izkesýshilerdiń amaly taýsylyp qaırańdap turǵanda, taýdan balpań-balpań basqan alyp tulǵaly adam túsip kelip, quıǵa batyp jatqan mashınany balanyń oıynshyǵyndaı kóterip, qurǵaq jerge qoıady. Bul adam avar jurtynyń ataqty balýany, salmaǵy – 150 kılo, boıy – 2.20 sm Ospan Ábdirahmanov eken. Ǵalymdar balýannan «munshalyq qýat-kúshti qaıdan aldyńyz?» dep suraıdy. Ábdirahmanov aıtady: «Boıyńyzda rýh bolmasa qara kúshpen eshteme isteı almaısyz» depti.
Sol sıaqty rýhty eldiń ulany Rasýl Gamzatov jazady: «Qanjardyń uıasy qyny, ottyń uıasy oshaǵy, er jigittiń uıasy otbasy. Oshaqtan shashyraǵan ot bıik taýdy sharpyp laýlasa: naǵyz qanjar qynynda jatpaıdy, rýhy kúshti er úıinde jatpaıdy».
Birshama jyldyń aldynda, eston jýrnalısi Marko Mıhkelson jaýynger general Djohar Dýdaevqa: «Taý halqy bostandyǵy úshin soǵysqanyna 300 jyl boldy. Munsha uzaq soǵysýynyń qupıasy nede?» dep suraǵanda general: «Kavkazdyqtardyń rýhy eshqashan olardyń qul bolýyna sáıkes kelmeıdi» dese, erkin kúresten eki dúrkin Olımpıada jáne bir dúrkin álem chempıony reseılik balýan Máýlet Batyrov «Kavkazdyq balýandardyń basty ereksheligi qandaı?» dep qoıǵan tilshiniń suraǵyna: «Bizdiń jigitterde rýh basym» dep bir aýyz sózben jaýap bergen.
Biz bul ósıetnamalardan nendeı oı túıemiz?! Taýlyqtardyń ǵasyrlar boıy shyńdalǵan rýhyn ańǵaramyz. Rýh jolyndaǵy tárbıeni baıqaımyz. Qazaqtyń Kenesary sultany men Kavkazdyń ımam Shámili dál bir mezgilde otarlaýshylarǵa qarsy kóterildi. Qap taýynda Shámil atqa qonǵanda, aq patshadan shen alǵan bek-sultandar ataqty Qajy Murat, avar jurtynyń abyroıy Gamzat bek, Elisý sultany Danılder ıyqtaryndaǵy altyn zerli pagondy julyp tastap kóterilisshilerge qosyldy. Barlyǵy derlik Shámil aıtqan «opasyzdar jerdiń astynda jatsyn!» degen jalǵyz aýyz sózdiń yǵyna jyǵyldy. Nátıjesinde kóterilisshiler sany 40 myńǵa jetip, 20 myń turaqty jasaq ustady.
Al qazaqtyń bı-sultandary she?! Kenesaryny qoldap azattyq úshin kúreske shyǵýdyń ornyna patshanyń soldattarymen birigip, oǵan qarsy turdy. Aqmola okrýginiń aǵa sultany Qońyrqulja Qudaımendın 1840-jylǵy 5 aqpanda Kenesaryǵa kórsetken qarsylyǵy úshin patshadan polkovnık shenin aldy. Arqanyń ataqty bıi Kishkentaıdyń Aqqoshqary Kene handy qoldaǵan qazaq aýyldaryn shapqany úshin Batys-Sibir general-gýbernatorynan «Altyn shapan» syılyǵyn aldy. 1843-jyldyń tamyzynda sultandar A.Jantóreuly men B.Aıshýaquly kóterilisshilerge qarsy jasaq jabdyqtady...
Biraq ımam Shámil de, Kenesary da jeńiske jetken joq. Tek qana azattyq úshin kúresken uly tulǵalar retinde ekeýi de tarıhta qaldy. Han Kene 1847-jyly 45 jasynda qyrǵyzdardyń qolynan mert boldy. Imam Shámil bolsa 1859- jyly orystardyń qolyna tústi. Ony óltirýge otarshylar qoryqty. Kalýgada ol aýlasynda baý-baqshasy men meshiti bar, eń jaqsy úılerdiń birine qonystandy. Keıin ımamnyń otbasy da túgel osynda jetkizildi. Aq patsha Shámilge 15 myń rýbl zeınetaqy taǵaıyndady. Ol 72 jasynda ekinshi ret qajylyqqa baryp, Medına jerinde dúnıeden ótti. Al Kenesarynyń súıegi qaıda qaldy? Basy qaıda jatyr? Izdeseń de tabylmaıdy?!
Qazaqtyń rýhy osy kezden bastap álsiredi. Oǵan negizgi sebep otarlaýdyń zardaby bolsa, ekinshi taraptan Abaı atamyzdyń «alys-jaqyn qazaqtyń bári qańǵyp, aıamaı birin-biri júr ǵoı ańdyp...» degenindeı, satqyndyq, ataqqa aldanbaqtyq nemese «máz bolady bolysyń, arqadan ulyq qaqqanǵa» demekshi, maqtanshaqtyq sıaqty keseldiń ult ómirine jalpylasyp ketýinen taza rýhy laılandy.
Beken QAIRATULY,
«Egemen Qazaqstan»
Qazaqstan • Keshe
Ortalyq jáne Ońtústik Azııa ıntegrasııasy Eýropaǵa jol ashady
Ekonomıka • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Qýatty óńir – memleket damýynyń kepili
Aımaqtar • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Kadrlardy qanshalyqty baǵalap júrmiz?
Qoǵam • Keshe
Aýtızm syrqaty bar balalarǵa erekshe kútim qajet
Qoǵam • Keshe
Shoshynǵan jatyr, ushynǵan urpaq
Qoǵam • Keshe
Bilim • Keshe
Esirtki saýdagerleri esirip barady
Qoǵam • Keshe
Qazaqstan • Keshe
Qoǵam • Keshe
Qoǵam • Keshe
Ádebıet • Keshe
Ádebıet • Keshe
Ádebıet • Keshe
Saqtandyrý naryǵynda qandaı ózgerister bolady?
Qarjy • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Tanym • Keshe
О́ner • Keshe
Bes óńirde daýyldy eskertý jarııalandy
Aýa raıy • Keshe
Almatyda 200 mln teńge urlaǵan sheneýnik sottaldy
Aımaqtar • Keshe
Qazaqstanǵa qansha sheteldik týrıst keldi?
Týrızm • Keshe
Erlan Qııasov jańa qyzmetke taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Keshe
Bilim • Keshe
Qazaq jerinen shyqqan ortaǵasyrlyq avtorlardyń 19 eńbegi elge ákelindi
Qazaqstan • Keshe
Jaıyq ózenine batyp ketken balanyń denesi tabyldy
Qoǵam • Keshe
Qýat Sultanbekovtiń aryzy boıynsha sotqa deıingi tergeý tirkeldi
ANTIKOR • Keshe
ShQO-da joǵalǵan bala kópir mańyndaǵy shuńqyrdan tabyldy
Qoǵam • Keshe
Serik Jumanǵarın Saýda jáne ıntegrasııa mınıstriniń mindetin atqarady
Taǵaıyndaý • Keshe
Baqyt Sultanov qyzmetinen bosatyldy
Qazaqstan • Keshe
Prezıdent Qarjylyq monıtorıng agenttiginiń tóraǵasyn qabyldady
Prezıdent • Keshe
Atyraýda nan qaldyqtaryna arnalǵan arnaıy konteınerler ornatyldy
Aımaqtar • Keshe
Qoıandy sý qoımasy aýmaǵynan 19 tonna qoqys shyǵaryldy
Elorda • Keshe
Túrkistanda zańsyz alkogol ónimderin óndiretin 3 seh anyqtaldy
Aımaqtar • Keshe
Uqsas jańalyqtar