Aralas nekeniń zardaby kóp

Statıstıka komıtetiniń derek­­­terine súıen­­sek, elimizdegi 18 mıl­­lıonnan astam turǵynnyń 9,4 mıl­lıony – názik jandy, 8,8 mıllıony – er adam. Iаǵnı, aıyrma­shylyq – 600 myń adam. Alaıda, oǵan tereńirek úńilip qarasańyz, shynaıy jaǵdaıdyń tipti basqasha ekenine kóz jet­ki­z­ý­ge bolady.

Sondyqtan da jigit jetpe­gen­dik­­ten arýlarymyz ózge jurt­tyń túti­n­in tútetýge májbúr degen jal­ǵan aqparattar kóp áıel alýdy zań­das­ty­rýdy kókseı­tinderdiń aıla-amaly, bolmasa dástúrli otbasylardyń shyrqyn buzýdyń joly ekeni kórinip qaldy.

Sáıkessizdik sındromy

Osy maqalany jazý barysynda kezinde talaı qazaq zııaly­sy­nyń ózge ulttyń qyzdarymen otaý qurýǵa áýes bolǵany eske túse ber­genin de jasyrmaımyz. Oqy­­ǵan­dardyń birazy zama­na kóshi­­nen qalmaý úshin de tili óktem ulttyń qyzdaryn alýǵa máj­­búr boldy. Aqıqatyn aıt­qanda, buıyǵy, saýatsyz, tym qarapaıym qaragózderdi men­sin­be­di. Sol sáıkessizdik sındromy ýaqyt óte kele, tipti ǵasyrǵa da tolmaǵan aralyqta qaıta aldymyzdan shyǵyp otyr.

Qazir kerisinshe ultymyzda oqy­ǵan, joǵary bilimdi, tipti bir emes bir­neshe tildi biletin qyz­dar kóp. Endi, mine, olar qara bazar­da júrgen aýyl­dyń qara bala­syn qaıtsin?! О́zimen óresi deń­geıles azamatyn izdese, oǵan kimdi jazǵyrýǵa bolady?

Aıtqandaı, qazaqtyń oqyǵan azamattary arasyndaǵy ózge ult­tyń qyzdaryna úılený úrdisi 1930 jyldardan bastalypty. Jaǵdaı ýshyǵyp bara jatqan soń el aǵalary 1944 jyly qazaq qyzdary úshin Almatydan Qyz­dar pedagogıkalyq ınstıtýtyn ashyp, jigitterimizdiń betin beri burypty. 1950 jyldardan ber­gi kezeńde qazaqtyń oqyǵan qyz­da­ry­­nyń sany kúrt artty.

Endigi qazaq qyzynyń HHI ǵasyr­daǵy talǵamy – qazaq jigi­ti­­ne syn. О́ıtkeni Qazaq eli TMD elderinde ǵana emes, Ortalyq Azııada qyzdarynyń joǵary bilim alýyna kóńil bóletin elderdiń kóshin bastap tur. «Qazir 22 jas pen 64 jas aralyǵyndaǵy qazaq áıel­de­ri­niń 100 paıyzy – orta bilimdi, 79 paıyzy – joǵary bilimdi. Al joǵary bilimdi erkekterdiń úles salmaǵy – 67,5 paıyz». Bul – BUU deregi. Joǵary bilimdi 68 paıyz erkektiń 22 paıyzy aýyl­da turady. Al oqyǵan, kózi ashyq qazaq qyzdary qolyna dıp­lomyn alǵan soń qalada qalý­ǵa tyrysady. Al qalada qal­ǵan 32 paıyz joǵary bilimdi erkek­ter ekiniń biriniń ýysyna túse bermeıdi. Sondyqtan qyz­darymyz úısizdikten jáne kúı­siz­dikten qutqaratyn kúsh dep she­tel­dik jigitterge kóz salady.

Máselen, 1940 jyldardyń ózinde úkimet basynda otyr­ǵan­dar orystandyrý saıasatymen odaq­tas respýblıkalar arasynda aralas nekede turǵandardy sana­malap kórse, birinshi orynǵa Lat­vııa shyqsa, Qazaqstan ekinshi orynda bolǵan. Tarıh dóńgelegi HHI ǵasyrdyń basynda júrisinen jańylyp, sol derekti taǵy da alǵa tosty. 1990 jyldardan bas­tap qazaq qyz­darynyń tańdaýy sheteldik azamat­tarǵa aýyp, 77 jyl buryn­ǵy jaǵdaı qaıtalanyp tur. TMD elderinde qyz «eksport­taý­dan» biz Reseıden keıin ekinshi oryndamyz. Mamandar da munyń sebebin alǵa tartyp, jatjurttyq bolyp ketken qyz­da­rymyzdy aqtap alýmen álek.

Áıelde analyq túısik joǵary

Iá, sonymen, keıbir qyz­da­ry­myz baqytyn nege basqadan izdeıdi?

Ánebir jyldary áleýmettik je­li­de 90-jyldary kúıeýi tur­mys taý­qymetine shydamaı, bala­­­sy­men shyryldatyp tastap ke­tip, keıin sheteldikpen turmys ­qu­ryp, baqytty bolǵan Arýhan de­­gen qazaq qyzy týraly jazǵan edim. Sol eski jazbada mynadaı jol­­dar bolatyn.

«...Jýyrda men 20 jyl buryn jo­ǵaltyp alǵan qurbymdy kez­des­­­tirdim. Sońǵy ret kórgende ol da óz taǵdy­rymen alysyp, jaz­­mysh­tan jeńil­gendeı arpalysyp júrgen-di. Dostyǵymyzdy bekem­­deýge ári-sári tirshiligimiz mur­­sha bermedi. О́mir­diń buralań jol­­dary bizdi adas­tyrdy.

Ekeýmiz qýana qaýyshqannan keıin ózimiz biletin ortaq ta­nys­­­tardy túgendeýge kóshtik. Onyń Arýhan deıtin aralarynan qyl ótpeıtin, 90-jyldary eýropalyq azamatqa turmysqa shyǵyp ketken dosy bar-dy. Qysqasy, bul dıa­log bylaı aıaqtalady.

– Arýhan baqytty ma eken?

– Joldasy ekeýi óte tatý tura­­tyn kórinedi. Arýhan ony kere­met syılap, kútedi eken. Robert te qalyspaý úshin qoly­nan kelgen jaqsylyǵyn aıamaıtyn kóri­nedi. Ekeýi de meıi­rim men syı­las­tyq­­qa, qam­qor­lyq­qa zárý bolyp júr­gende bi­rin-biri tapqan ǵoı. Arý­han: «Ba­qytty ekendigim son­shalyqty, kúıeýi­m­niń aıaǵyn jýyp, sol jýyn­dysyn iship qoıýǵa ázir­min», dedi.

– Mun­daı sóz aıtqan áıel shynynda da baqytty shyǵar?!

– Eýropa áıelderi erlerin syılaýdan qalǵany qashan?! Arýhannyń kúıeýin syılap, aıa­laı­­tyndyǵy, tipti Roberttiń dos­ta­rynyń qyzǵanyshyn týdyra­tyn kórinedi...

Samal áli de Arýhannyń ju­maq­­taǵydaı ómiri jaıly baıan­dap otyr. Biri estilse, biri estil­meı­­di. Sonda qazaq qyzynyń izde­geni ne? Árıne sheteldik er­kek emes! Jurttyń báriniń iz­de­geni – meıirim men mahabbat. Syılastyqpen sýarylǵan adamı qamqorlyq! Balalarynyń erteńiniń qamsyzdyǵy. Áıtpese, áıelde ulttyq ınstınkten góri, analyq ınstınkt joǵary. Psıho­log­terdiń aıtýynsha, áıeldiń urpa­ǵyn qamtamasyz etip, pana bola ala­tyn adamdy izdeýi tabıǵı refleks.

Halyqaralyq jeńgetaılar

Qazirgi tańda neke agent­tik­teri jeńge­taılyqty halyqaralyq deńgeıde júrgizip otyr­ǵany aıan.

3-4 jyl buryn Beıjińdegi elı­ta­lyq «Boıdaqtar klýby» Asta­na­ǵa nekelesý maqsatynda kele jatyr degen aqparat áleý­­met­tik jelilerdiń shabynan túr­tip, keıbir qyzdarymyz el­eń­­­dep qalǵany esimizde. Qyz­dar­men tanysaıyq degen usy­nys áý bas­ta qytaılyq boıdaqtar tirkelgen elıtaly klýbtan shyq­qanǵa uqsaıdy. Sóıtip jeńge­taı­lyq bastalyp ketken. Bul neke agenttigi sol eki jylda-aq eli­miz­de ultaralyq 100 jupty ne­ke­­­­lestirip, muny da qom­sy­­nyp: «Bul az, eńbegimizdi aqta­maı­dy» dep qytaılyq azamattarmen ne­ke­­­lestirý jobasynan úlken úmit kú­tip otyrǵanyn jasyr­ma­ǵa­­ny este.

Osy tusta «halyqaralyq neke agenttikteriniń qudalyq máse­­lesine bel sheship kirisýi qan­sha­lyqty zańdy?» degen suraq týady. Sebebi mundaı agent­­tikter sany kóbeımese, kemip otyr­ǵan joq. Olardyń min­deti kúıeýsizge kúıeý taýyp berý­­men ǵana shekteledi. Jat jerge uzaty­lyp barǵan qyz­dar­dyń ke­ıingi taǵdyry Al­laǵa ǵa­na amanat. О́ıtkeni ómi­rin ózge ult­tyń urpaǵyn kóbeı­tý­ge arnaǵandardyń talaıynyń baqytty bolýdyń ornyna, ógeı­lik kórip, týǵan eline, úıren­gen ádet-ǵurpyna jete almaı, zar eńi­rep, qasiret shegip qalǵa­ny­nyń mysaly az ba?!

Máselen, Túrkııada shetel aza­matta­rynyń túrik qyz­da­ry­men tanysýyna ruqsat beril­meı­di. Al arabtar ózge ult­tar­­ǵa qyzdaryn bermeıdi. Túrik­men­­st­an­da jergilikti qyzdy alý úsh­in sol eldiń azamattyǵyn qa­byl­dap baryp, sosyn Úkimetke 150 myń AQSh dollary retinde salyq tóleý qajet. Al bizde she? Bizde kóldeneń kók attylar qyzdarymyzdyń kórpesine kirip kete beredi. Otandastarymyzdyń 50 pa­ıyzy Reseı azamattarymen nekelesedi eken. Odan keıingi oryn­da ózbek jáne qyrǵyz jigit­teri tur. Sońǵy jyldary olar­dyń qatary túrik, qytaı, arabtan shyqqan sý jańa «kúıeý bala­larmen» kóbeıdi. Qazir násili bólek kelinderden góri, kúıeý balalardyń sany áldeqaıda kóp. Afrıka qurlyǵy men Úndistannan kelgen qara násildi kúıeý jigitter de bar­shylyq. Bul úrdis barlyq elde júrip jatyr.

Reseı kezinde qyzdarynyń qytaı jigitterine turmysqa jıi shyǵyp jat­qa­ny týraly dabyl qaqty. Ǵalym­da­ry men saıasat­ker­le­ri munyń qaýipti ekenin aıtyp, saq bolýdyń qajet­tigin eskertip keledi. О́ıtkeni Qytaıdaǵy «bir bala» saıasaty bo­ıynsha kóptegen otbasylar dúnıege qyz baladan góri, ul bala ákelýdi jón kóredi. Sonyń nátıjesinde uldardyń sany kúrt óskenin kórip otyrmyz.

Osy tusta «sheteldikterdiń na­zary nege ózbek, túrikmen, tá­jik qyz­dary emes, qazaq qy­zy­­na aýa bere­di» degen saýal kól­­deńdeıdi. Nege kór­shi elderde bul taqyryp biz­­de­­gideı ózekti emes? О́zbek hal­qy tal besikten beriletin tárbıe arqy­­ly esikti tars jaýyp qoısa, túrik­­men aǵaıyndar qyzdarynyń baǵa­syn kóterip, ultyna kúıeý bolǵysy keletinderdiń betin buryp jiberdi. Kórshilerimizde halyqaralyq nekemen aınalysatyn agenttikter qyzmeti qajet bolmaǵandyqtan, joǵary­da­ǵydaı «Boıdaqtar klýby» sııaq­ty agenttikter de erkinsı qoımaıdy.

Memleketaralyq qudalyq

Esesine elimizde memle­ket­ara­lyq qudalyq saıasaty, qa­lyńmal taqyryby áleýmettik jelilerden Parlament tórine deıin talqylanyp, búkilhalyq­tyq sıpat alǵan kezi de boldy. Kezinde Senat depýtaty Jabal Erǵalıev «Qyzdardy shetel­ge oqýǵa jiberýge tyıym salý kerek» degende, artynsha Májilis depýtaty Svetlana Jal­ma­ǵam­be­tova «Qazaq qyzdarynyń shetel­dikterge shyǵý-shyqpaýy óz erki. Eli­mizde – demokratııa. Árıne bas­qa elderde tájirıbe bar. Máselen, Tájikstan men О́zbek­stan­da qyzdary basqa elder­­diń azamattaryna tur­mys­qa shyqsa, onda olardan qosymsha qarjy talap etiledi. Biz qarjy talap etetin kedeı mem­leket emespiz ǵoı. Al basqa damyǵan elderde ondaı shekteý joq» dep kesip aıtty. Senator men májilismennen keıin bul taqyrypqa qaıta oral­ǵan halyq qalaýlylary jaıly estigen de, kórgen de joqpyz.

Qytaı Halyq Respýblıkasy, kerisinshe, beıresmı túrde shetelden áıel alǵan qytaı azamattaryna «qalyńmal» tólep, sol azamattyń sol jat elde úılenip, jer ıelenip, bala-shaǵaly bolyp, sosyn týys-týǵan­daryn shaqyryp alýyna kómek bere­di degen sóz bar. Tipti, Eýropada, Ortalyq Azııada, Afrıkada úılenip, azamattyq alýǵa Qytaı úki­meti tarapynan ártúrli qar­jy­­laı kómek beril­gen. Sonyń ishinde eń joǵary kómek Eýropa, Ame­rı­ka, Aýstralııa qur­lyǵyna be­rilse, eń tómengi qarjy­lyq kómek Ortalyq Azııaǵa beriledi eken. Qarjylyq kómek eki túrde beri­ledi: biri – tikeleı aqshalaı kómek, ekinshisi – ósimsiz nesıe negizinde. Osylaısha, «qalyń­mal» berip qoldap, qolpash­ta­ýy­­­nyń nátıjesinde qytaı azamat­­tary sheteldik qyzdarmen úı­le­nip, sol elde azamattyq alyp, tez kóterilip jatyr. Qazir kórshi­lerimiz ıeginiń astyn­­da­ǵy Ortalyq Azııany qoıyp, alys­­­ta­ǵy Afrıka elde­ri­nen qyz alyp, azamattyq alyp otyr. Afrı­ka­­nyń qara mar­jan­daı kerbez sulý­lary boıy bir metrden aspaı­tyn qytaı­lyqtarmen otba­s­yn quryp, qytaılardyń úles sal­maǵyn kóbeıtip, genotıpin ózger­­týge kóshti. 1990-2012 jyl­dar aralyǵynda dúnıege kel­gen qytaı azamattarynyń 32 paıyzy – aralas nekeden týǵandar. Bul – Qytaıda. Al eli­mizde jyl sa­ıyn 100 myńǵa jýyq neke qıylady. Sonyń ishinde 20 paıyzy – aralas neke. Qoǵam­dyq uıymdardyń zert­teýine nazar aýdarsaq, 18-20 jas araly­ǵyn­da­ǵy qazaqstandyq qyz­dardyń úshten biri (onyń 50 paıyzy – qazaq qyzdary) shetel­dik­terge tur­mysqa shyǵýǵa áýes.

ALMATY