Qoǵam • 19 Shilde, 2019

Ǵasyr burynǵy oqýlyqtardaǵy ǵaqlııa

«Bu dúnıeden túrli danyshpandar, sheshender, sheberler, batyrlar, aqyndar kóp ótken. Osyndaı adamdar ózimizdiń qazaqtyń arasynda da az bolmaǵan. О́z jurtyna jumys qylyp, eńbegi sińgen adamdardy qadirleý – eldiktiń belgisi», depti sanaly ǵumyryn ult qyzmetine arnaǵan Alash arysy Halel Dosmuhameduly.

Súleımen MÁMET

Jaqsylardy umytpaı júrýdi úlgi etken qabyrǵaly qaıratkerdiń artynda qalǵan murasy ushan-teńiz. Sonyń bárin jınaqtap «Arys» baspasy úsh tomdyǵyn qalyń jurtqa usynǵan eken. Oǵan uıytqy bolǵan, aıtýlylar murasyna janashyrlyq tanytyp júrgen belgili ǵalym, professor Ǵarıfolla Ánes.

Úsh tomdy paraqtap otyrǵanda, qazaqty qaıtsem shańǵa qaptyrmaı, tozańǵa kómbeı, ózgeden kem etpeı alǵa jeteleımin degen sergek sanadan týǵan tuǵyry myqty, aıtary mol eńbek ekenine eriksiz ılanasyń. «Til – jurttyń jany. О́z tilin ózi bilmeıtin el bolmaıdy. Tilinen aıyrylǵan jurt – joıylǵan jurt», dep til tirligin, urpaq taǵdyryn, jurt kelesheginiń kemeldigin kósh ilgeri oılaǵan asyl azamat ádebıet jaýharlaryn da saralap, onyń ókilderin daralap, tán sulýlyǵy men jan sulýlyǵyn ǵylymmen ushtastyryp, janýarlar dúnıesin jan-jaqty baıandaǵan bul úsh kitaptyń kótergen júgi qorǵasyndaı salmaqty. Jan jáne tán saýlyǵy týraly oqýlyqtarynan úırener úlgi az emes.

Eske sala keteıik, ótken ǵasyrdyń basynda ult zııalylary ultty biriktiretin bilim, sol bilim arqyly urpaqty zamanǵa qaraı saýatty etip shyǵarý paryz, sondyqtan da olardy oqý quraldarynan taryqtyrmaımyz dep bul iske jumyla kiriskeni tarıhta málim. Mundaı uly jumysty atqarǵandardyń qatarynda aıtýly alyptarymyz az bolmaǵan. «Men pedagogıka maıdanynda báıge alyp júrgen adam emespin», deı otyryp ult muǵalimine nıet tazalyǵymen usynǵan Maǵjan Jumabaevtyń «Pedagogıkasy», Ahmet Baıtursynulynyń «Til quraly», Júsipbek Aımaýytulynyń «Psıhologııasy», Mirjaqyp Dýlatulynyń «Qıraǵat kitaby» men «Esep quraly», Qanysh Sátbaevtyń «Algebrasy» eske túsedi. Bul kitaptardyń deni áli kúnge óz qundylyǵyn joıǵan joq. Ásirese onda ulttyq til men ulttyq mentalıtet erekshe kórinis tapqanyn sanamyzdan shyǵarmasaq eken.

Halel Dosmuhamedulynyń úsh tomdyǵynyń birinshi kitabyna tarıh, ádebıet, til týraly maqalalarymen qatar, aýdarmalary toptastyrylypty. Qazaqtyń eli men jerin kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý jolynda janyn da, qanyn da aıamaǵan Isataı, Mahambet, Jalańtós batyrlardyń erligi, ult sózin ustaǵan Murat aqyn, Shernııaz sheshen jaıly jazbalardy oqýǵa bolady. Jan sulýlyǵy men tán sulýlyǵyn tarata aıtyp, «deni saýdyń – jany saý», degen qanatty sózden oı tarata kelip, aýrý túrlerin, oǵan qoldanatyn dáriler, ásirese oqýshy balalardy qulaq, muryn, kóz, ózge de syrqattardan saqtandyrýǵa qatysty baılamdary ulttyq qaǵıdattarmen qabysyp jatady. Sol sekildi, búgin qolǵa alyp jatqan latyn álipbıine kóshý máselesin de tereńinen qozǵap, «Túrik halyqtaryna arab hárifterin tastap, latyn hárfin alý kerek degen sóz kópten beri bar...», deı kelip, dál búgin bul isti júzege asyrmasaq ta, keıin qolǵa alý kerektigin ómir ózi alǵa tartatynyn tilge tıek etedi. Al termın máselesine kelgende: «Qazaq tiline kiretin jat sóz bolsa, qazaqtyn tumaǵyn qıyp, jalpaq qazaq sózi bolyp kirsin», degen túıinin búgingi til joqshylary esten shyǵarmasa deımiz.

Ekinshi tomdaǵy tuńǵysh ret jaryq kórip otyrǵan kólemdi eńbekteri «Adamnyń tán tirligi», «Tabıǵat taný» degen eki oqýlyqtan turady. Birinshisinde, adam anatomııasy týraly jan-jaqty maǵlumat berse, ekinshisinde tabıǵat álemine tereńdep baryp, san túrli qubylystardy zerdelepti. Qabyldanǵan pán sózderin de jarystyra jarııalapty. Úshinshi tom janýarlar álemine arnalǵan. Baıtaq qazaq jerindegi alýan túrli balyqtar men túrli jándikter, qustar men jabaıy ańdar, iri qara men qoı-eshki, jylqy – bárin de sóz etedi. Bul tomdy oqyp otyrǵanda Halel Dosmuhamedulynyń ǵulama ǵalym ekenine, ár taqyrypty alǵanda sózben ǵana aıtyp qoımaı, sýretti dáıektermen qabystyrýy bilimdarlyǵyn kórsetedi. Mysaly, ár jan-janýardyń basynan bastap qara tuıaǵyna deıin syzbasyn jasap, súıek pen býyn attaryn uǵynyqty etip berýi, tipti tańǵaldyrmaı qoımaıdy. Osy oqýlyqtardy búgingi mektep baǵdarlamasyna qosymsha qural retinde usynsaq utylmas edik. О́ıtkeni kitaptaǵy ulttyq sóz baılyǵyn erekshe ataýǵa turarlyq.

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz