О́ıtkeni skaýtıng degenimiz qun­dy­lyqtar júıesine negizdelgen balalar men jastarǵa arnalǵan beıresmı bilim berý. Sonymen qatar ol jastardyń damý erekshelikterine baǵ­darlanatyn bilim berýdiń aı­ryqsha ın­novasııalyq tásilderi. Aıtylǵan oıy­­myz tú­sinikti bolý úshin skaýtıngtiń adam­darǵa qazirgi qıly zamanda óz jolyn tabýǵa, jas­tardy jaýapty, belsendi jáne ómirge syn kózimen qaraı bilýge kómektesetindigin aıta ketken jón.

Skaýttar osyndaı qundylyqtar­dy, daǵ­dylar men múmkindikterdi bú­kil ómir boıy ózderiniń erekshe ádis-tásilderiniń jıyntyǵy arqyly taratady. Bul ádisterdi beıresmı bilim berýdiń ozyq júıesi deýge de bolady. Ol árbir skaýttyń ómirdegi óziniń boryshyn sezinetindigi týraly qur­dastary aldynda sert berýinen bastap, shaǵyn topta jumys isteý, adamnyń jeke basynyń damýy, is ar­qyly bilim alý, tabıǵatpen tyǵyz baılanys, uıymda qalyptasqan dástúrlerdi berik ustanyp, olardy ári qaraı damytý, úlkenderdiń qol­daýyna súıený sııaqty mańyzdy ádisterdi qamtıdy.

Olar ózin-ózi jetildirý barysynda aza­mattyq jáne rýhanı boryshta­ryn jer­gilikti, respýblıkalyq deńgeıdegi arnaıy baǵ­dar­lamalar men jobalardy iske asyrýǵa bel­sendi ara­lasady. Bilim berýdiń negizi – teorııany praktıkaǵa aınaldyrýdyń mindettiligi qaǵıdatyna súıenedi, ıaǵnı jastardyń boıyna sińiriletin daǵdylar teorııada emes, praktıka arqyly jınaqtalady. Skaýttar komandada jumys isteý negizinde jaýapkershilikti bólisýge de, ózdi­ginen sheshim qabyldaýǵa da, óz ju­my­syn uıymdastyryp, óz isine jaýap berýge de úırenedi jáne eń ma­ńyzdysy – óz qolymen naqty is at­qaryp, biliktilik pen praktıkalyq tájirıbesin tolyqtyrady.

Al skaýttyq qozǵalystyń tańba­lyq negiz­deri jastardyń elestetý, shyǵarmashylyq jáne tapqyrlyq qabi­letterin damytýǵa yq­palyn tı­gizedi, jumystaryn qyzyqty, al óz­derin uıymshyl etedi. Ol áskerı uıym emes. Bir úlgidegi kıim kııý olardyń ishki tártibin nyǵaıtyp, ózi­ne alǵan mindeti men isine jaýap berýge úıretedi. Skaýtıng – naq­ty qury­lymǵa negizdelgen qoz­ǵalys (kúzetshiler toby, jasaq, skaýt ortalyǵy, Bas shtab-páter). My­saly, qazaqstandyq skaýttarda «Nomad» dep atalatyn tálimgerler mek­tebi jumys isteıdi. 25 ul men qyz­dan turatyn top eki aı boıy ser­pindi trenıngten ótip, daıyn úl­gige soqyr elikteýden bas tartýǵa úı­retetin ádis-tásilder, tehnologııa­lar men damý múm­kindikterin meń­geredi. Onyń maqsaty – balalarmen jumys isteıtin, jańa jumys isteý nusqalaryn ilgeriletetin jáne bala­lar la­ger­­lerin uıymdastyra alatyn nusqaýshy-tálimgerlerdi daıarlaý. Onyń syrtynda trenerlerge arnalǵan semınar-trenıngter men skaýt kóshbasshylaryn daıarlaıtyn tu­raq­ty kýrstar, kezdesýler taǵy bar.

Turaqty oqý men skaýttyq tásil­men qyz­met etýden bólek jastar trenıngter, kýrs­tar, sheshendik, maqsat qoıý, kásibı baǵdar, tabı­ǵatta kún kó­rý, alǵashqy medısınalyq kómek kórs­etý sııaqty túrli baǵyt­tar bo­ıyn­sha master-klastarǵa qaty­syp, ómirlik synaqtardan ótedi. Osy­laısha skaýtıng ar­qyly tulǵany ozyq damytý úrdisiniń qalyptasýy jas­tardyń jeke bastaryn damytýdy óz qoldaryna alyp, boılaryna óz­derine degen senimdilik uıalatyp, óz­deri qol jetkizgen jetistikteri men ta­bys­taryn uǵynyp, sezinýge jaǵdaı jasaıdy.

Olaı bolsa, skaýtıngti bolashaq je­tekshiler men kóshbasshylardyń ómir mektebi desek te artyq bolmas. Skaýttyq qozǵalysqa tán adaldyq, nıet­testik pen jetekshilik sııaq­ty qundylyqtary iskerliktiń damýy­na da óz úlesin qosýda. Mundaǵy maqsat – jastardy qoǵamda belsendi ról atqarý úshin tárbıeleý jáne álemdi jaqsartý. Skaý­tıngtiń ózi jeke bir álem sııaqty. Ol – balalyq shaqtyń aýmaǵy. Al strategııalyq turǵydan alǵandaǵy maqsattardyń qataryna, árıne, eldiń qarjylyq-eko­nomıkalyq, ǵy­lymı, bilimı, áleý­mettik-saıası, mádenı jáne rý­­hanı qýattylyǵyn arttyrýdy jat­qyzýǵa bolady.

Búkilálemdik skaýt qozǵalysy uıymy (BSQU) – álemdegi eń iri bu­qaralyq balalar men jasóspirim­der uıymy. Sońǵy derekter boıynsha BSQU qatarynda 60 mıllıonǵa jýyq ártúrli jastaǵy músheleri bar, onyń 7 mıllıony eresek adamdar. 1947 jyldan bastap Búkilálemdik skaýt­tyq qozǵalysynyń BUU-da keńes berý uıymy mártebesi bar. Qazir skaýttyq uıymdar álemniń 200 elinde jumys istese, onyń 170-i búkilálemdik uıym­ǵa múshe bolyp tirkelgen. Bul uıym qurylǵan 1907 jyldan beri skaýtıng arqyly 500 mıllıonnan astam adam ótti.

Iskerlik álem bul tájirı­be­de­gi adaldyq, nıettestik jáne kóshbas­shylyq sııaqty qun­dylyqtar­dy moıyndaıdy. Qazirgi álemdik kósh­­basshylardyń úshten birinen astamy skaýttyq kıimdi kıgen. Mysal retinde Pan Gı Mýn, Stıven Spılberg, Bıll Geıts, Devıd Bekhem, Pol Makkartnı, Tonı Bler sııaqty adamdardyń attaryn ataýǵa bolady. Sonymen qa­tar sońǵy júz jyl ishindegi AQSh pre­zı­dent­teriniń barlyǵy skaýt­tyq mektepten ótken kórinedi. Son­­­dyqtan skaýtıng belsendi da­myp otyrǵan memleketterdiń basshy­lary bul qozǵalysqa óz tarap­ta­rynan qamqorlyq kór­­setip oty­ratyn­dyqtaryn da aıta ketken jón.

Álemde myqty skaýttyq uıym­nyń bolýy damyǵan azamattyq qo­ǵam­nyń belgisi dep eseptelinedi. Bul qozǵalysta mádenıetter, ur­paq­tar men dinder arasyndaǵy dıalog arqyly shekaralardy ashyp, tózim­dilik­ke shaqyryp, sonyń negizinde teńdik pen tózimdilik, ádilettilik pen tatýlyq máde­nıetin bekitýge úl­ken mán beriledi. Ol – qoǵam­dyq kelisimdi damytýdy aldyna maqsat etip qoıǵan eriktiler uıymyna da ja­tady. Sondyqtan skaýttar ómir boıyna belsendi azamattardy qalyp­tastyrýǵa jumys isteıdi.

Qazaqstanda skaýtıng 1989 jyly paı­da boldy. Alǵashqy skaýt otrıady Pavlodar qalasynda dúnıege keldi. Balalar men jastarǵa beıresmı bilim berý uıymy retin­de Qazaqstannyń Skaýttyq qozǵalysy uıymy (QSQU) 1992 jyly qury­lyp, Ádi­let mınıstrliginde resmı tirkeýden ótti. 2008 jyly resmı túrde Búkilálemdik skaýt­tyq qoz­ǵalysy uıymyna qabyldanyp, onyń Eýrazııalyq skaýttyq aımaǵyna kirdi. Qoz­ǵalysqa degen qyzyǵýshylyq artyp, óńir­lerde de onyń ókildikteri ashylýda. Uly Dala skaýttarynyń prezıdenti I.Katenovtiń aıtýy bo­ıynsha resmı túrde tirkelgen bul qozǵalys qazir elimizdiń 10 aımaǵyn qamtıdy jáne onyń qatarynda 2 myńdaı adam bar. 25 jylda skaýttyq baǵdarlamalarǵa 100 myńnan astam qazaqstandyq qatysqan kórinedi.

2016 jyly QSQU «Máńgilik El» qundy­lyqtary jáne «Rýhanı jań­ǵyrý» negizinde Qazaqstannyń jas azamattarynyń minez-qulqyn qalyptastyrý júıesin usynyp, onyń baǵdarlamasynyń tujyrymdamasyn ázir­ledi. Jańa baǵdarlamany daıyndaý ba­rysynda óskeleń urpaq aldynda turǵan máseleler eskerildi. Balalar men olardyń ata-analaryna baǵyttalǵan usynys­tar­dyń qandaı qundylyqtyq negizderge súıe­netindigine kóp kóńil bólinip, Uly dala skaýt­tary «Máńgilik El» ulttyq ıdeıasynyń jeti myzǵymas qundylyqtaryn nyǵaıtýǵa, saq­taýǵa jáne urpaqtan-urpaqqa jetkizýge bel baılady.

2017 jyly Qa­zaq­stan skaýttyq qo­ǵa­my uıymynyń Keńesinde uıym óz ataýyn ózgertý týraly sheshim qa­byldap, budan bylaı ol «Uly Dala skaýttary» dep atalatyn bol­dy. О́ıtkeni Qazaqstannyń jas azamat­tarynyń minez-qul­qyn qalyp­tastyrýdy skaýttar joǵarydaǵy Tu­jyrymdamaǵa sáı­kes jastardy adamǵa búkil ómir boıyna qajet bolatyn daǵdylarǵa úıretý isin «Máńgilik El» ıdeıasy jáne Uly dala qun­dy­lyqtaryna negizdele otyryp júzege asy­rýǵa baǵyt aldy. Basty maqsat – jastar­dyń boıyna myzǵymas rýh uıalatý. Baǵ­dar­lamada bilim berýdiń 3 deńgeıi belgilendi. Tarlan, tóre, kerýen, kóshbasshy, tálimger, bapker sekil­di sózderden turatyn skaýt termıno­logııasy qalyptastyryldy. Skaýt­tardy yntalandyrý júıesi qol­danylmaq.

Uly dala skaýttarynyń elimiz­diń jas azamattarynyń minez-qul­­­qyn qalyptastyrý jónindegi Baǵ­dar­­lamasynda bilim berý qalyp­­tamasy anyqtalǵan. Ol 11-17 jas ara­­lyǵyndaǵy skaýttardyń «Taý­tan», «Nomad» jáne «Tarlan» toptaryn qamtıdy. Baǵdar­lamaǵa aıaq basar núktede áli qalyptasa qoı­maǵan tulǵa turady. Damytý salasyna adam­nyń dene, ıntellektýaldy, emo­sıo­naldyq, áleýmettik jáne rýhanı damýy jata­dy. Maqsatqa jetý barysynda úsh topta da tıis­ti aralyq maqsattar júzege asy­rylady. Al Baǵdarlamanyń aıaqtalar núk­tesinde biz jan-jaqty damyǵan tulǵany, Qazaq­stan azamatynyń qalyptasqan minezin kóre­miz. Ol Uly dala eliniń – qaıratty jáne densaýlyǵy myqty, zeıin­di jáne táýel­siz, elgezek jáne bolashaqqa senimi mol, beıbit­shil jáne otanshyl, meıirimdi jáne adal azamaty.

Aralyq maqsattarǵa jetý barysynda yntalandyrý men ýájde­meniń ozyq júıesiniń skaýttyq baspaldaǵynyń alatyn orny erekshe. Ol úsh deńgeıden turady. Birin­shisinde, skaýttar eptilik, ıkemdilik, sheberlikke qol jetkizý arqyly aınalasyndaǵy álem­di tanyp biledi. Ekinshisinde, skaýttar kún­delikti ómirde kezdesetin kedergiler men qıyn­­dyqtardy jeńip, tózimdilik tanytyp, qorshaǵan álemge áreketter, kút­pegen jaǵdaılar men syn-te­geýrinder arqy­ly úırenedi. Úshin­shisinde, skaýttar ártúrli is-shara­lar uıymdastyrý barysynda quzy­rettilikke ıe bolady. Skaýttyq bas­paldaqpen birinshi deńgeıge jetip, belgili bir mamandyqtardy ıger­geni úshin mamandyqtardyń jap­­syrmalary tabys etiledi. Bas­pal­daqpen ekinshi deńgeıge kóte­rilgen skaýttarǵa «Qatysý jáne tártip» quzyreti boıynsha tańba, «Qorshaǵan ortany jaılastyrý» quzyretine jetkeni úshin «Sheber» ataǵy, «Kóshbasshylyq» quzyreti úshin «Basshy», «Quzyret jáne qatynasý» úshin «Arlan» sııaqty jetistikter belgileri beriledi. Al baspaldaqpen úshinshi, joǵarǵy deńgeıine kóterilgende «Arǵymaq» (maqsatty tujyrymdaý úshin), «Batyr» (máselelerdi sheshkeni úshin) jáne «Úrker» (ózin damytqany úshin, eń joǵarǵy belgi) ataqtary beriledi.

Skaýttar balalar men jasóspirim­der arasynda jıi kezdesetin 10 máse­leni anyqtap, olardy sheshýdiń 10 jolyn usynyp, sol arqyly qan­daı naqty nátıjelerge jetýge bolatyndyǵyn kórsetip otyr. Ol prob­lemalardyń qataryna balalar men ata-analar arasyndaǵy túsinis­peýshilik, jaǵymsyz, Internetke táýeldilik, kúızelis jaǵ­daıynda balalardyń ózine-ózi qol jumsaýy men aýytqýshylyǵy, turmystyq beıimsizdik, ómirdegi maqsat qoıa bilmeýshilik, nashar úl­gerim, patrıotızm seziminiń joqtyǵy men áskerde qyz­met etýge yntasynyń bolmaýy jáne densaýlyǵyndaǵy problemalar jatady. Nátıjesinde, ómirlik qıyndyqtarǵa tótep bere alatyn jastar tárbıelenedi. Túptep kelgende, osy máselelerdiń sheshilýi qoǵamdyq turaqtylyqtyń kepiline aınalmaq.

Japsarbaı QÝANYShEV,

Ǵylym komıteti Memleket tarıhy ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, saıası ǵylymdar doktory