Aýyldaǵy aqsaqalǵa amandasa baryp, «Qashannan beri musylmansyz?» deseńiz, «Álimsaqtan beri musylmanmyn» dep qysqa qaıyrar edi. Búginde osy «álimsaq» sózin «kóneden, erteden» dep uǵynamyz. Ol da aqıqat. Biraq «álimsaqtyń» tamyry odan da tereńde jatqanyn bilgen abzal. Ásilinde «álimsaq» sózi aldymen «álmısaq», oǵan deıin «mısaq» bolǵanyn bireý bilse, bireý bile bermeıdi. Mısaq – adam men Alla arasyndaǵy alǵashqy ant. Iаǵnı, dana halqymyz este joq eski zamannan beri musylman ekenimizdi eskertip qoıady.
Bıyl mádenı qundylyqtarymyzdyń máıegine aınalǵan Tonykók eskertkishiniń 1300 jyldyǵy UNESCO kóleminde atap ótilmek. Bir kezderi Orhon men Enıseı ózenderi alqabynan tabylǵan tańbaly tasta tarlan tarıhymyzdyń tamyry lúpildeıdi. Túbi bir túrki halyqtarynyń tól mereıi bul. Elteris pen Bilge qaǵandarǵa keńesshi bolǵan Tonykók babamyzdyń darııa-danalyǵy búgingi urpaqqa bútin bir alyp tas, eńseli eskertkish bolyp jetken.
О́rligimiz ben erligimizge osyndaı tańbaly tastar men jaqpardaǵy jazýlar kýá! Bilge qaǵan qashap qaldyrǵan bir aýyz sózinde «Eı, Túrik! Joǵaryda aspan qulamaı, tómendegi jer tesilmeı, seniń memleketińdi, ádetińdi kim joıa alady?!» deıdi. Bul jerde «ádet» dep otyrǵany san ǵasyrmen sabaqtas ádet-ǵurpymyz, salt-dástúrimiz. Sony joıatyndar ulty men saltynan bezingen, jat aǵymnyń jeteginde júrgender bolsa kerek. Osy qatardaǵylar «Aspan qulamaı, jer tesilmeı», ózgeniń aıtaǵyna erip, tól memleketiniń qaýipsizdigine syna qaǵatynyn bilseshi.
Búldirgi aǵymdardyń ýaǵyzyna den qoıyp, aıdyń-kúnniń amanynda beıbit ómirden bezinip, otbasyn oqqa baılaǵandar az bolmaı otyr. Bir ǵana mysal, «Jýsan» operasııasy arqyly Sırııadan Otanyna oralǵan Janna esimdi qandasymyz Taıaý Shyǵysta ótkizgen 5 jylda nebir sumdyqtyń kýási bolǵanyn aıtady.
«Aıaǵym aýyr kezde kúıeýime týǵan topyraǵyma oralǵym keletinin jetkizdim. Ol bas tartty. О́zim ketsem de, balamdy tastap ketýdi talap etti. О́zi bolsa osy jaqta ólýge bekigenin aıtty. Aqyry solaı boldy da. Taıaý Shyǵysqa alǵash taban tiregenimizde bári ádemi kórindi. Dúnıe-múlki bar baspanamyz boldy. Eshtemeden taryqpadyq. Áıel adam bolǵan soń, qyzyqqanymdy jasyrmaımyn. Jaqsy jaǵdaıdy kim jatsynsyn? Keıin, Rakka qalasynda bolǵan kezde nebir qýystarmen júrýge týra keldi. Ol jerde adamdardyń bastary ilinip turdy. Sony kórip qatty jyladym», deıdi otandasymyz.
Ultqa tóngen alapat qasiret bul! Áıtpegende, atty áskeri alty qurlyq bıleýshileriniń tún uıqysyn qashyrǵan baǵzy babalarymyz – túrkilerdiń qaharynan úrikpegen ult pen ulys kemde-kem jer betinde. Mahmud Qashqarı «Dıýanı luǵat at-túrik» eńbeginde: «Uly Táńir aıtady: «Meniń bir taıpa qosynym bar. Olardy «Túrik» dep atap, Kúnshyǵysqa qonystandyrdym. Bir ulysqa ashýlanyp, nazalansam túrikterdi solarǵa qarsy salamyn» deıdi. Osy oıyn jalǵastyryp: «Túrikter – kórikti, óńderi unamdy, júzderi meıirimdi, ádepti, úlkenderdi qurmetteı biletin kishipeıil, ýádelerine berik turatyn márt...» degeni taǵy bar.
«Júzderi meıirimdi, ádepti, úlkenderdi qurmetteı biletin kishipeıil, ýádelerine berik turatyn márt». Musylmandyqtyń muraty da, negizgi qaǵıdaty osy emes pe? Ákeniń qany, ananyń sútimen sińgen dara qasıet kele-kele salt-sanamyzǵa aınaldy. Ádet-ǵuryp bolyp qalyptasty. Kónekóz qarııalardyń osyny meńzep, «álimsaqtan musylmanbyz» deýiniń astarly aqıqaty – mine sol!
M.Qashqarıdyń sózine kúmándanbas úshin túrkiler turǵysyndaǵy hadısterdi qazbalap kóreıik.Baıqaǵanymyzdaı, bir emes birneshe hadıs-sharıf bar eken. Sonyń birinde Paıǵambar (s.ǵ.s) hadısterin saqtaýshy sahaba Ábý Hýraıra bylaı dedi: Alla Elshisi (oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn) aıtty: «Sender qysyq kózdi, qyzyl shyraıly, tańqy muryndy, bet-júzderi qabat-qabat teri qaptalǵan qalqan tárizdi túriktermen soǵyspaıynsha qııamet-qaıym bolmaıdy. Sondaı-aq sender aıaqtaryna júnnen kıgen bir qaýymmen soǵyspaıynsha qııamet bolmaıdy» (Sahıh ál-Buharı). Endi bir sózderinde Paıǵambarymyz (s.ǵ.s): «О́lkeni (dushpandarǵa qarsy) qorǵaýdyń kúshi onǵa bólinedi: Onyń toǵyzy túrkilerge, qalǵany ózge ulttarǵa berildi» (at-Tabarı). «Túrikter sizge tıspeıinshe baıqańyz, sizder de túrikterge tıispeńiz. О́ıtkeni Allanyń úmbetke bergen bul múlki (baılyq) men saltanatyn alǵash bolyp Qantýrauldary tartyp alady» (at-Tabaranı) deıdi.
Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) túrki halqymen soǵyspaı, olardy jaqyn tartýynyń bir máni Táńiriniń «Kúnshyǵysqa qonystandyrǵan qosynynyń» ómir-salty, ádet-ǵurpy musylmandyq qaǵıdattarmen áý bastan-aq ushtasyp jatqanyn ańǵartsa kerek. Áıtpegende, Jer-Ana tósinde túrkilerden ózge ult pen ulys az ba? Joq! Qasıetti Quranda Alla Taǵala: «Áı adam balasy! Shúbásyz senderdi bir er, bir áıelden (Adam, Haýadan) jarattyq. Sondaı-aq bir-birińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar, rýlar qyldyq. Shynynda Allanyń qasynda eń ardaqtylaryń taqýalaryń. Sháksiz Alla tolyq bilýshi, ár nárseden habar alýshy» (Hýjýrat súresi, 13-aıat) degen edi.
Ult pen uǵym. Din men dástúr. Osynaý tórt sózdiń tórkinin túsinip, el ıgiligine aınaldyrý da ońaıǵa soqqan joq. Ár halyqtyń óz dúnıetanymy, tól túsinigi, úkilegen ustanymy bar. Sonda qaıtpek kerek? Barlyq halyq, máselen, bir ǵana arab ultynyń dúnıetanymymen ómir súretin bolsa Jaratqannyń «bir-birińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar, rýlar qyldyq» degenin qaıda qoıamyz? Olaı bolýy da múmkin emes edi. Sondyqtan ár ulttyń ádet-ǵurpy eskerilýi kerek-ti. Olardyń tek ózine ǵana tán tarıqaty qajet boldy. Tarıqat, sharıǵat sózderi arab tilinen tárjimalaǵanda «jol» maǵynasyn beredi. Endeshe, ár halyqtyń óz joly bar.
Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasy shyǵarǵan «Din men dástúr» kitabynda «Musylman sharıǵatynda adamdardyń erkine qaldyrǵan mýbah ıakı erikti isteri bar. Mysaly, toılardy, meıramdardy ótkizý joldary, salt-joralǵylary árbir halyqta árkelki. Olardyń bárin sharıǵatqa saı kelmeıdi dep aıtýǵa bolmaıdy» delinedi. Endeshe, kelinniń betin ashý, dombyra shertý, ómirden ozǵan adamnyń jetisin, qyrqyn, jylyn berý sharıǵatta bolmaǵanymen, «erikti ister» dep qabyldaýǵa bolady. Osy kitapta aıtylǵandaı «Ulttyq erekshelikterge, tildik erekshelikterge qarsy shyǵý, olardy dál arabtardykindeı etýge tyrysý baryp turǵan nadandyq».
Máselen, qazaq halqy jeti ataǵa jetpeı qyz alyspaıdy. Dana halqymyzdyń qasıeti de, keler urpaǵyna jetkizgen ósıeti de osy. Altaı men Atyraýdyń, Arqa men Alataýdyń arasynda qyz alysyp, qyz berisken qudandalyǵymyzdyń arqasynda tilimiz búlinbeı, saltymyz sarqylmaı keledi. Ardaq tutqan ádet-ǵurpymyz da, dinı sabaqtastyq ta osylaı saqtaldy.
Qazaq halqy úshin qatań qaǵıda, qasterli uǵym – ózge ulttarǵa tán emes. Sol sııaqty, ózge halyqtardyń da dara dástúri biz úshin adamgershiliktiń ólshemi bolǵan joq. Din ortaq bolǵanymen, san túrli salt, áldeneshe ádet-ǵuryp bar. «Salt-dástúrin el buzbas, ýáde-sertin er buzbas» deıdi qazaq jurty. Endeshe, bir halyqty bir halyqtan ereksheleıtin din emes, dástúr bolǵany ǵoı.
Bul kúni qazaq qoǵamynda aırandaı uıyǵan ulttyń irgesin sógip, iritki salǵysy kelgen ýahhabı-salafıler qatary kóbeıip barady. О́kinishtisi sol, osy sor-soqpaqta sandalǵandardyń basym-kópshiligi – jastar. Arab dástúrindemiz dep baıbalam salyp, qazaqtyń ózine ǵana tán bolmysyn búldirip álek. M.Júsip aıtqandaı, «Dini bar da, ulty joq»! «Eldiń túbine solar» jetpese eken deımiz. Deımiz de, qazaqy nanym-senimi joǵalǵan adamdy qazaq deýge qalaı aýzymyz barady? Saqtardyń saltyn, ǵundardyń ǵurpyn, túrkilerdiń tanym-túsinigin ustanǵan ult emes pe edik? Qazaq uǵymy tarıh sahnasynan birjolata joıylyp ketpeý úshin de jastarymyzdy, dara dástúrimizdi kózdiń qarashyǵyndaı qorǵaý keregin uǵynar kez keldi. «Eń myqty zańdar halyqtyń dástúrleri» (Konfýsıı) ekenin urpaq qulaǵyna quıýdyń mańyzdylyǵy kúsheıdi.
Shákárim Qudaıberdiuly: «Qazaqtyń túp atasy – batyr Túrik, «Arabsyń» degen sózdiń túbi shirik. «Pálenshe sahabanyń zatysyń» dep, Aldaǵan din jamylǵan óńkeı júlik» dep tolǵaıdy. Jat aǵymnyń jeteginde ketkender arab emes, túbimiz – túrik, qanymyz – qazaq ekenin osydan-aq uǵynar edi. Sebebi din – dińgek degenimizben, salt-dástúrden aýlaqtaǵan bolsa, ol da «ustaı bilseń – qasıetiń, ustaı bilmeseń – qasiretiń»...
