Bir jaǵynan jahandaný, bir jaǵynan jappaı «haıpylaný» (haıpokratııa) qysqan alas-kúles shaqta ulttyń ar tazalyǵy, arshyldyǵy, ıaǵnı ulttyń jan saýlyǵy, izgilik sharty degen maǵynadaǵy qoǵamdyq ıdeıa kerek bolyp tur. Shákárimshe aıtqanda, bútkil ulttyń ózegin saýyqtyratyn Ar ilimi qajet. Aǵylshynshalap nemese orys­shalasaq, «moral health», «nravstvennoe zdorove nasıı». Qazaqtyń ejelgi uǵy­my da ar saýlyǵyna ózgeshe mán bergenin «Ar ma» dep amandasý etıketinen baıqaımyz. Mysa­ly, ortaǵasyrlyq uly eposymyz «Qoby­landy» jyryn oqylyq. Qobylandy ketken áskerdi qýyp jetem dep ushyrtyp keledi:

«Qol sońynda barady,

 Qara Boqan jaýrynshy.

Boqanǵa keldi: – Ar ma! – dep, Aldyńda kisi bar ma? – dep».

Tólegendi óltirip, Qyz Jibekti almaq oımen kelgen Bekejan tıisip, uryna sóılegenmen, amandasýdy «ar madan» bas­taıdy:

 «Aıtaıyn aıt degende, ar ma, Jibek,

Túıedeı botasy ólgen zarla, Jibek.

Ketkeli jaman jaryń kóp jyl boldy,

Habary sol jezdemniń bar ma, Jibek?»

Tárizi, «ar ma» erterekte qazaqqa erekshe etene sóz bolǵanǵa uqsaıdy. Kezinde aqsaqal aqyn Qýandyq Shańǵytbaev osy «ar many» jalpyǵa úırenshikti amandasý sózi retinde sińirmek bolyp, kóp nasıhattapty. Tarıhı lıngvıstıka zertteýshileri «ar ma» sóziniń túbinde «aryma», ıaǵnı aryńdy joǵal­typ, kirletip, qajyma degen tilek jatqa­nyn aıtady. Ulttyń arshyldyǵyn oıatyp, jan saýshylyǵyn saqaıtý maqsatyndaǵy uzaq jol búgingi bizge tanys-beıtanys «Ar many» Qazaq eline qaıta oraltýdan bas­talyp ketse nesi bar!

Dástúrli uǵymda arly adam degen izgi adam, ádiletti, meıirimdi, namysty adam. Osy turǵyda oılastyrsaq, áýeli ulttyq uǵymdaǵy Ar prınsıpterin bir baǵytta jınaqtap, saralap alý kerek.  Bul japonnyń «Býshıdosy» sııaqty kodeks bola ma, qysqa ǵana, barshaǵa túsinikti fılosofemalar toptamasy bola ma, áı­teýir maqal-mátelden bastap, ǵylymı paıymdarǵa sheıin bir izge túsirilip, bir aıqyn baǵdar túzilse ıgi bolar edi.  Mysaly, baıyrǵy qazaqtyń rýhanı ıdealyn aıqyndaıtyn eń uly maqal: «Malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy». Al qazaqtyń kóne jyraýy: «Qansha sulý bolsa da, arsyzdan qatyn almańyz» dep ósıet aıtady.

Uly Abaı úshin eń jıirkenishti kisi – «sabyrsyz, arsyz, erinshek». Taǵy aıtady: «paıda oılama, ar oıla, talap qyl artyq bilýge» deıdi. О́zimiz «ar-uıaty joq» dep qosarlap aıta beremiz. Qarap otyrsaq, qazaq túsinigindegi AR – uıattyń balamasy emesi baıqalady, uıat ardyń bir ǵana qyry sııaqty. Oılaısyń, búkil maqal-máteli, ty­ıym-tabýy, óleń-jyry, eposy arǵa tunyp turǵan bizdiń jurt keremet arly, erekshe namysshyl, uıatty el bolýy kerek qoı dep.

Biraq ókinishke qaraı, qazir kóp rette bizdiń moraldyq kelbetimiz Abaıdyń basqa bir óleńinde aıtylatyn myna minez­derge qattyraq uqsaıtyndaı:

Senen aıar túgi joq,

Búgin syılas kórinip,

Búgin jalyn, erteń shoq,

Sózi men ózi bólinip.

Áli úmit, áli sert,

Jyn syqyldy buzylyp.

Qýlyq emes, bul – bir dert,

Turlaýy joq qubylyp.

Abaı eki júzdilikti, sózi men isi eki bólingen aıarlyqty minez emes, dert dep tanıdy eken! Qazir osy dert jeke adamnyń ǵana derti emes, áleýmettik dertke aınalyp bara jatqandaı kórinedi. Sol derttiń syrtqy sımptomy – haıpylaný, haıpshyldyq. Uıat, uıat dep daýryqqysh adam kóligin balalar oınaıtyn alańǵa qoıyp, bylsh túkirip bara jatsa – ol da sol derttiń belgisi. Ádilet talap etkish azamatymyz artyq túser bes-on tıyn úshin jubaıymen jalǵan ajyrasyp, ataý­ly kómek alyp júrse – ol da jańaǵy derttiń syrtqa shyqqan belgisi. Jurtqa tazalyq, adaldyq týraly aqyl aıtqysh sheneýnik qazynadan urlap, baıyp jatsa, ol endi arsyzdyq dertiniń asqynǵan túri. Oılaısyń, sodan soń Abaısha kúńirenip: «Endi ne qyldyq? Ne boldyq?» deısiń.

Shynymen ne isteımiz? Qarap otyramyz ba, álde Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev usynyp otyrǵan Abaı jolyna, Abaı baǵdaryna burylamyz ba?

Memleket basshysy jýyrda ǵana jarııa kórgen «Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty eńbeginde Abaıdyń «tolyq adam» qaǵıdatyn zerdeleýdiń mańyzyn eskerte kelip: «Tolyq adam» konsepsııasy, shyndap kelgende, ómirimizdiń kez kelgen salasynyń, memleketti basqarý men bilim júıesiniń, bıznes pen otbasy ınstıtýttarynyń negizgi tuǵyryna aınalýy kerek dep esepteımin», – dep qazaqtyń saıası oı júıesinde buryn-sońdy baıqalmaǵan sony baılam jasady.

Sondyqtan ulttyq Ar konsepsııasyn tereń zerttep, sonyń prınsıpterin álemdik ǵylym men bilimge ushtastyryp, sony búgingi qoǵamnyń basty tuǵyryna aınaldyrýdan basqa jol joq.

Aıtpasqa bolmaıtyn taǵy bir sóz  – Abaıdy tereń tanyp-bilý maýsymdyq dabyraǵa, jyldyń sońynda óship qala­tyn jappaı «abaıshyldyq», «abaı­tanýshyldyq» ásire sánge aınalyp ketpese ıgi. Prezıdent te osydan qaýip kórip, atap eskertedi. Abaıdyń ózi jek kóretin nadandyqtyń bir belgisi – dańǵoılyq, kórseqyzarlyq, dabyra­shyldyq ekenin umytpaıyq. Al nadandyq  ar saýshyly­ǵyn joq qylmaı toqtamaıtyn jegi qurt. Abaı búgingi qazaq, myna biz úshin tilde emes, júrekte, kózde emes, kóńilde bolsa, sanamyzdyń ózegi bolsa ǵana, biz HHI ǵasyrdyń qıyn syndaryna tótep beretin ultqa aınalamyz.

Asqar Ýmarov,

jýrnalıst, «QazAqparat» HAA basshysy