AQSh-Iran daǵdarysy týraly sóz qozǵaǵanda, Irannyń Eýrazııa qur­lyǵyndaǵy strategııalyq or­nyn eskerýimiz kerek. Uzaq jyl­dar boıy Iran – Reseı/Keńes Odaǵy jáne Brıtanııa/AQSh ara­syndaǵy báse­keniń ala­ńy retin­de zardap shegip kel­­geni málim. Strategııalyq orna­lasýy ar­qa­synda derjavalar teke­ti­re­sinde ol óziniń táýel­sizdigin saq­tap qaldy. Geosaıası termınder turǵy­synan Iran teńiz derjavalary men qurlyq derjavalary arasynda tepe-teńdikti ustaý qabiletine ıe. AQSh-Iran daǵdarysyn saraptaǵanda osy jaǵdaıdy eskerýimiz kerek.

1979 jylǵa deıin Iran AQSh-tyń odaqtasy boldy. Alaıda, Islam tóńkerisi Iranǵa táýelsiz saıasat júr­gizýge múmkindik berdi. Osy kúnnen bas­tap AQSh Iran úshin «Úlken shaı­tanǵa» aınaldy. Degenmen AQSh Irandy qaı­tadan ózine qaratý nıetinen eshqashan bas tartqan emes. AQSh prezıdenti Barak Obamanyń tusynda bul dıplomatııalyq jolmen júrgizildi. Onyń ústine bir jaǵy­nan Reseıdiń qaıta kúsh jınaýy, ekin­shi jaǵynan Qytaıdyń aımaqtaǵy yqpalynyń artýy jáne Taıaý Shyǵysqa qaraı enýi Vashıngtondy Iranǵa qa­tysty jumsaq saıasat júrgizýge máj­­búr etti. Bul jerde Eýropa el­deri­ne mańyzdy mindet júkteldi. Ishki saıasatta Hasan Rýhanı sııaqty refor­matorlar osy saıasattyń ishki ólshemin qalyptastyrdy. H.Rý­hanıge «Irannyń Gor­bachevi» róli berildi. Eger bul joba sátti bolǵanda, Iran Keńes Oda­ǵy sııaqty Batysqa birtaban ja­qyn­dap, onyń qundylyqtaryn qa­byl­dap, «Islam revolıýsııa­sy» bolmysynan bas tartatyn­daı edi. Irandy óz jaǵyna shy­ǵarǵan AQSh soltústikte Reseıge, shyǵysta Qytaıǵa áser etedi. Kaspıı aımaǵynda AQSh-tyń yq­paly kúsheıip, Qytaıdyń «Bir jol, bir beldeý» jobasy da tyǵyryqqa tireledi. Shyn­dyǵynda bul strategııa Obamanyń kezinde jumsaq tásilmen júzege assa, Tramp tusynda kúshke ba­­symdyq berilip otyr.

Obama tusynda AQSh-tyń bul saıasatyn boljaǵan aımaq el­deri Irandy AQSh-tyń yq­paly­na bermes úshin jáne ekin­shi jaǵynan AQSh-qa qarsy Iran­da balama bolý úshin 2015 jy­ly qol qoıylǵan Iаdrolyq keli­sim­shart sheńberinde Iran-AQSh jaqyndasýyn qoldady. Halyq­aralyq sanksııalardan qu­tylyp, Irannyń munaı jáne gaz naryǵyna oralýy Re­seı múd­desine teris bolsa da, Más­­keý oǵan qaramaı, Iran­dy Eý­­ra­­zııa­lyq ıntegrasııa jo­ba­­­laryna qaraı ıkem­dedi. Bul tur­ǵyda Kaspıı teńizi, Soltús­tik-Ońtústik tasymal dálizi já­ne Irannyń Eýrazııalyq ekono­mı­kalyq odaqpen erkin saýda keli­sim­sharty kún tártibine endi. 2018 jyldyń 12 tamyzyn­da Kaspııdiń quqyqtyq mártebesiniń bekitilýi jáne 2018 jyldyń 18 mamyrynda Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq pen Iran arasyndaǵy erkin saýda aınalymy týraly kelisimge qol qoıylýy Reseı úshin úlken je­tistik boldy.

Irannyń ekonomıkalyq oq­shaý­­lanýdan qutylýy Qytaı­dyń múd­desine de sáıkes edi. Ásirese 2013 jyly bastalǵan «Bir jol, bir beldeý» jobasy aıasynda Irannyń orny mańyzdy. Qytaıdyń bul jańa Jibek joly jobasynyń «Ortalyq Azııa-Batys Azııa dálizi» qurlyqtan óte­tin negizgi baǵyt edi. Osy dáliz ar­qyly Qytaı bir jaǵynan Taıaý Shyǵystyń energetıkalyq re­sýrs­taryna qur­lyq arqyly qol jetkizse, ekinshi ja­ǵy­nan Reseı­den ótip Eýropaǵa jete­tin tasy­mal joldaryna balama qalyp­­tastyrady. Bul óz kezegin­de Qytaıdyń Reseıge baǵynysh­tylyǵyn azaıtady. Sonymen qatar bul jeli Beıjiń úshin AQSh-Qytaı básekesi jaǵdaıynda ózekti bolyp tabylady. Sebebi AQSh-tyń Ońtústik-Shy­ǵys Azııa jaǵalaýyndaǵy odaqtas elderi, ásirese Malakka buǵazy men Sýes kanalyn baqylaıtyn elder Qytaı­ǵa qarsy shyqsa, Qytaıdyń halyq­aralyq saýdasyna jáne ener­ge­tıkalyq qaýipsizdigine qaýip tónedi. Osyǵan baılanysty Qytaı Iran­nyń qalpyna kelip, shyǵys-batys ba­ǵytyndaǵy saýda jáne tasymal dálizderine belsendi qatysýyn qalaı­dy. Bul turǵyda sanksııalar alynyp tastalǵannan keıin, 2016 jyly Iran­ǵa alǵash bolyp sapar shekken shetel­dik memleket basshysynyń Sı Szınpın bolǵany óte mándi.

Alaıda, «Islam revolıýsııa­sy­­­nyń saqshylar korpýsy» jáne osy kúsh­tiń artyndaǵy Iran bıligi H.Rýhanı bastaǵan syrt­qy saıasat pen ekonomıkany qal­pyna keltirý úderisin aımaq­taǵy Irannyń áskerı yqpalyn odan ári nyǵaıtýda sheber qol­dandy. Hasan Rýhanı 5+1 el­der­i­men (AQSh, Reseı, Qytaı, Brı­tanııa, Fransııa, Germanııa) kelis­sózder júrgizip jatqan kezde, «Revolıýsııa ulandary» shy­ǵysta Aýǵanstanda, ońtús­tikte Iemende, batysta Irak pen Sırııada yqpalyn kúsheıte tústi. Donald Tramp bılikke kel­gen kezde, AQSh-tyń Iаdrolyq keli­sim­shartpen Irandy ózine qaratýy bylaı tursyn, Tege­ran Vashıngtonnyń aldyn orap ket­kendigi aıqyn boldy. Sondyqtan Tramp AQSh-tyń Iranǵa qarsy saıa­satyn ózgertip, barynsha qy­sym qoldaný arqyly ony tize búktirý baǵytyn tańdady.

Eń aldymen, Tramp 2018 jy­ly jasalǵan Iаdrolyq kelisim­sharttan shyqty jáne Iranǵa qarsy birjaqty tártippen sanksııalar qoldana bas­tady. Bul sank­sııalar 2019 jyly odan ári údeı tústi. Ekinshiden, AQSh Iran­nyń aımaqtaǵy yqpalynyń bel­gisi bolǵan «Revolıýsııa saq­shy­laryn» terrorıstik uıym dep sıpattady. Osy kezeńde AQSh Parsy shyǵanaǵy tóńireginde óziniń ásker sanyn arttyra bastady. Bul jerdegi basty maqsat – Irandy arandatý arqyly qatelik jasaýǵa ıtermeleý. AQSh-tyń osyn­­daı qadamdarynyń eń soń­ǵy­sy general Súleımanıdi óltirý boldy.

Bul jaǵdaıda «AQSh-tyń Iran­ǵa soqqy jasaýy múmkin be, eger jasaıtyn bolsa qashan ja­saıdy?» degen suraq týyndaı­dy. Ázirge AQSh-tyń Iranǵa shabýyl jasamaıtyndyǵy kóri­nip tur. Sebebi Tramp úshin Iz­raıldiń qaýipsizdigi mańyzdy. Eger AQSh Iranǵa shabýyldasa, Izraılge arab elderi tarapynan qaýip tónedi. Rasynda, AQSh Irandy arab elderine, ásirese Saýd Arabııasyna jaý jáne qaýip retinde kórsetip, olardyń Iz­raılge qarsy jumylýyna jol bermeı otyr. Arab buqaralyq aqpa­rat qu­ral­darynda qazirgi kezde Pales­tına máselesi emes, Iran qaýipi máse­lesi keńi­nen tal­qy­lanýda. AQSh-tyń kókse­geni de osy. Eger «kúshti Iran» aımaqtaǵy bul sıpatynan aırylatyn bolsa, onda AQSh arab elderiniń nazaryn aýdaratyn jańa «dushpan» tabýy kerek bolady. Tarıhtaǵy Osmanly-Arab qatynasynyń tereńine úńilsek, onda kelesi kezektiń Túrkııaǵa kelýi de múmkin.

Qoryta aıtqanda, AQSh-Iran daǵ­darysy aımaqtyq, tipti jahan­­dyq saıasatqa áser etetini sózsiz. Munyń se­bebi – Irannyń strategııalyq mańyz­dylyǵy. Iran­dy óz baqylaýyna alǵan el búkil aımaqty ýysynda ustaıdy. Tramp­tyń dittegeni Iran úki­metin ishki tolqýlar arqyly qu­la­typ, óz yqpalyndaǵy úki­met­ti jasaqtaýǵa qol jetkizý. Bas­qa­sha aıtqanda, Ýkraına men Grýzııadaǵy «barqyt tóńkerisi» ádisi munda da qoldanylýda. Mundaı tóń­keris elde demokra­tııa­lanýǵa apa­rady dep esepte­ledi. Rasynda, Iran­nyń demo­kra­tııalyq mádenıeti aı­maq elderine qaraǵanda áldeqaıda damy­ǵan. Onyń ústine, ırandyqtar dinnen jáne dinniń shekteýlerinen sharshaǵan. Bul jaǵdaıda ıslam dinine súıengen bılik saıası arenadan ketetin bolsa, Irannyń AQSh jaǵyna shyǵýy yqtımal.

AQSh bul úderisti jyldamdatý úshin Iranǵa qarsy soǵys ashýy da múmkin. Biraq Súleımanıdiń ajaly taǵdyrsheshti kezeńde ıran­dyqtardyń jumyla qalaty­nyn kórsetti. Onyń ústine Reseı men Qytaı elderi mundaı sha­býyl­ǵa kóz juma qaraı almaı­dy. Reseı men Qytaı úshin Iran­dy joǵaltý Taıaý Shyǵys aı­maǵynan aırylýmen birdeı. Son­dyqtan Máskeý men Beıjiń Irandaǵy óz múddelerin qorǵaý úshin Islam úkimetine qoldaý kór­setetini anyq. Eger AQSh-Iran daǵdarysy soǵys shegine jetse, olar agressıvti turǵyda bola­dy. Bul turǵydan qaraǵanda, aımaq elderi qysqa merzimdi perspektıvada soǵys ssenarııin kútpeıtini belgili.

Dinmuhammed ÁMETBEK,

ANKASAM (Ankara daǵdarys pen saıasatty zertteý ortalyǵy) Eýrazııa bólimi basshysy