Abaı álemi – qazaq álemi. Alashtyń alyp temirqazyǵyna aınalǵan tuǵyrly tulǵanyń rýhanı kelbeti búginde tutas ult bolmysyn aıshyqtap tur. Endeshe, Abaıdy jańa ǵasyr bıiginde taný – rýhanı jańǵyrýdyń basty hám mańyzdy tiregi bolýy tıis. Buǵan Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev aıryqsha mán berip, óziniń «Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasynda «Abaıdy tereń tanýǵa basa mán bergenimiz jón. Abaıdy taný – adamnyń ózin ózi tanýy. Adamnyń ózin ózi tanýy jáne únemi damyp otyrýy, ǵylymǵa, bilimge basymdyq berýi – kemeldiktiń kórinisi. Intellektýaldy ult degenimiz de – osy. Osyǵan oraı Abaı sózi urpaqtyń baǵyt alatyn temirqazyǵyna aınalýy qajet», dep uly aqynnyń 175 jyldyq mereıtoıyn kemeldik pen parasat bıiginde atap ótýge erekshe mańyz bergen bolatyn.
Jyl basynda «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen bul aıtýly maqala tutas ult tarapynan zor qoldaýǵa ıe bolyp, abaıtaný iliminiń jańa ǵasyr bederinde tyń beleske baǵyt burýyna keń jol ashyp bergeni anyq. El Prezıdenti atap ótkendeı, bıylǵy Abaı jyly tek memleket aýqymynda emes, álemdik deńgeıde toılanady dep josparlanýda. О́ıtkeni Abaı murasyn jahandyq deńgeıde nasıhattaý – qazaq álemin, ulttyń rýhanı keńistigin jahanǵa tanytýdyń mańyzdy hám aıtýly qadamy.
«Qazirgi órkenıetti memleketterdiń barlyǵy derlik shoqtyǵy bıik tarıhı tulǵalarymen maqtana alady. Olardyń qatarynda saıasatkerler, memleket jáne qoǵam qaıratkerleri, qolbasshylar, aqyn-jazýshylar, óner jáne mádenıet maıtalmandary bar. Qazaq jurty da birtýar perzentterden kende emes. Solardyń ishinde Abaıdyń orny erekshe. Biraq biz uly oıshylymyzdy jahan jurtyna laıyqty deńgeıde tanyta almaı kelemiz», degen Memleket basshysy, Abaı áleminiń tutas adamzattyq deńgeıde toılanýynyń mańyzyna da jan-jaqty toqtalyp ótken edi aıtýly maqalasynda.
Sonymen kesh shymyldyǵyn Mádenıet jáne sport mınıstri Aqtoty Raıymqulova ashyp, Abaı jylynyń mán-mańyzyna toqtaldy.
– Abaı jyly – el tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan uly oıshylymyzdyń rýhyn asqaqtatý úshin qolǵa alynǵan ıgi bastama. Osyǵan oraı bıyl halyqaralyq jáne respýblıkalyq deńgeıde aýqymdy jumystar atqarylmaq. Shırek ǵasyr buryn Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń bastamasymen uly aqynnyń 150 jyldyǵyn joǵary dárejede atap ótken edik. Bul mereıtoı egemen elimizdiń eńsesin tikteýge, ulttyq sanany oıatýǵa zor úles qosty. Tuńǵysh Prezıdentimiz sol jıynda «Abaı halqyna qamqor, ultyna janashyr bola júrip, kúlli adamzatqa meıirli gýmanıstik órege kóterildi» degen edi. Shyn máninde, kemeńger tulǵamyzdyń mol murasy – búkil adam balasy úshin asa qundy ári taǵylymdy dúnıe. Sondyqtan Abaıdyń ónegeli ósıetin dáripteý búgingi urpaqtyń qasıetti paryzy dep bilemiz. Bul máselege Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev jaqynda jaryq kórgen «Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasynda jan-jaqty toqtaldy. Uly oıshyldyń eńbekteri kúni búginge deıin ózektiligin joǵaltpaı, barshamyzǵa rýhanı azyq bolyp otyrǵanyn erekshe atap ótti. Qazirgi tańda elimizdiń aldynda bıik maqsattar tur. Memleketimizde saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik saladaǵy jańǵyrý úderisi júzege asyrylyp jatyr. Osy oraıda Abaıdyń oı-tolǵamdary bizge naqty baǵyt-baǵdar beredi, – degen mınıstr ári qaraı sózin, Abaı jylynda atqarylatyn naqty jumystarǵa toqtalýmen jalǵady.
Aqtoty Raıymqulova atap ótkendeı, bıyl Abaı murasy jan-jaqty nasıhattalyp, halyqaralyq, respýblıkalyq jáne aımaqtyq deńgeıde 500-den astam is-shara uıymdastyrylady. Naqtyraq aıtsaq, qazan aıynda Nur-Sultan qalasynda aýqymdy halyqaralyq konferensııa ótedi. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń Abaıdy jańa Qazaqstannyń sımvoly retinde tanytý týraly oıyn júzege asyrý maqsatynda aqynnyń óleńderi men qara sózderi onnan asa shet tiline aýdarylyp, Abaı týraly birneshe derekti fılm jáne teleserıal túsirý josparlanyp otyr. Sondaı-aq mereıtoı aıasynda Qazaqstannyń elshilikteri janynan «Abaı ortalyqtary» ashylatyndyǵy da jarııa etildi. Atalǵan aýqymdy sharalardan bólek, sonymen qatar hakimniń ǵıbratty ǵumyry halqymyzdyń tól óneri – aıtys arqyly keńinen nasıhattalyp, uly aqynnyń týǵan topyraǵy Jıdebaı jerin abattandyrý bastamasy da kezek kúttirmeıtin jumystar qataryna enip otyr.
– Jalpy, biz Abaıdyń mereıtoıyna qoǵamdyq sanany jańǵyrtatyn óte mańyzdy shara retinde mán beremiz. Abaı murasy – jańa Qazaqstannyń odan ári ósip-órkendeýine jol ashatyn baǵa jetpes qundylyq. Uly oıshyldyń ósıetine árdaıym berik bolsaq, el retinde eńselene túsemiz. Abaı mereıtoıy – Elbasymyz bastaǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń óte bir mańyzdy bóligi. Tuńǵysh Prezıdentimizdiń búgingi aıtýly is-sharaǵa qatysýy búkil Abaı murasyn dáripteý jumysyna erekshe serpin beretini sózsiz. Halqymyzdyń boıtumary – Abaıdyń ónegesin óskeleń urpaqtyń boıyna sińirý – barshamyzǵa paryz. Sondyqtan ultymyzdy ulyqtaıtyn osyndaı ıgi bastamaǵa jurt bolyp jumyla bileıik! – dep Aqtoty Raıymqulova sózin túıindedi.
Merekeniń resmı bólimi ár qaraı konserttik baǵdarlamaǵa ulasty. Sahna tórine kóterilgen qazaq óneriniń maıtalman sheberleri Abaı áleminiń ıirimderin talǵampaz óner tilinde órnektedi. Teatrlandyrylǵan sahnalyq qoıylym, án men jyr, qarasóz ben kúmbir kúıden shashý shashylǵan taǵylymdy kesh uly aqynnyń qarapaıym adam hám shyǵarmashylyq tulǵa bıigindegi syn men syrǵa toly ómirin jan-jaqty qyrynan baıan etti. Segiz bólimge toptastyrylǵan kesh baǵdarlamasynda drama teatry, opera men balet, dástúrli án men klassıkalyq mýzyka birtutas kórkem júıe túzip, sahnada sulý óner saltanat qurdy.
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkerleri Nurqanat Jaqypbaı, Tóleýbek Álpıev jáne Ashat Maemırovtiń rejısserligimen sahna tórine shyqqan merekelik keshtiń «Qazaq halqy – Abaıdyń halqy» dep atalatyn alǵashqy bóliminde uly aqyn murasynyń rýhanı taǵylymy turǵysynan beıne sıýjet kórsetilip, Qazaqstannyń halyq ártisi Gúljan Áspetova, Bolat Ábdilmanov, Nurken О́teýilov, Qýandyq Qystyqbaev, Berik Aıtjanov bastaǵan talantty teatr akterleri kezektese Abaı óleńderin tógilte jyrlasa, «Abaı álemi» atalatyn bólimi aqyn ómirin teatr tilinde beıneledi. Muhtar Áýezovtiń «Abaı» tragedııasy men Ahmet Jubanov, Latıf Hamıdı qııalyna qanat bitirgen «Abaı» operasynan úzindi kórsetilip, elordalyq Jastar teatry akterleriniń qatysýymen Jumanazar Somjúrektiń «Abaı – Toǵjan» dramasynan lırıkalyq úzik syr kórermen nazaryna usynyldy. Taǵylymdy keshte KSRO jáne Qazaqstannyń halyq ártisi, Qazaqstannyń Eńbek Eri Asanáli Áshimov, KSRO jáne Qazaqstannyń halyq ártisi Álibek Dinishev, Qazaqstannyń halyq ártisi, Qazaqstannyń Eńbek Eri Roza Rymbaeva jáne Aıman Musaqojaeva, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Maıra Muhamedqyzy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkerleri Tamara Asar, Erlan Rysqalı, Medet Shotabaev, Zarına Altynbaeva sonymen qatar halyqaralyq jáne respýblıkalyq baıqaýlardyń laýreattary men elimizdiń jas daryndarynyń oryndaýynda uly aqynnyń ánderi «Astana Opera» Memlekettik opera jáne balet teatrynyń sımfonııalyq orkestriniń súıemeldeýimen kemeline keltirile shyrqaldy.
– Abaıdy qazaqtyń ózi desek, búgingi keshti sol muqym qazaqqa ortaq, ózin tanyp, izdeýge baǵyttalǵan úlken toıy dep bilemin. О́ıtkeni Abaı – adamzattyń altyn qazyǵy. Sondyqtan da Abaı jylynyń resmı ashylýyna arnalǵan mádenı sharanyń barynsha maǵynaly-mazmundy ótýine kúsh saldyq. Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev maqalasynda aıryqsha atap ótkendeı, eń basty maqsat – toı toılaý emes, oı tolǵaý ekenin qaperimizden shyǵarmadyq. Sol negizde izdendik. Rejısserlik tilmen aıtqanda, bas-aıaǵy bútin teatrlandyrylǵan óner, taǵylym keshin jasaǵymyz keldi. Álbette ońaı bolmady. Aqyn álemi muhıt bolsa, sol alyp keńistikti bir saǵattan sál asatyn baǵdarlamaǵa syıdyrý óte qıyn boldy. Barlyq dúnıeni qamtyǵymyz kelgenimen, ýaqyt mursha bermedi. Áıtse de, keshtiń barynsha sapaly, maǵynaly ótýine tyrystyq. Kemeńger tulǵanyń ár murasyna aıalaı qarap, talǵam bıiginen uǵynyp, usynýǵa kúsh saldyq. Kórermen kóńilinen shyqty ǵoı degen senimimiz mol, – dedi aýqymdy sharanyń rejısseri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Nurqanat Jaqypbaı.
Taǵylymdy kesh Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, akter Bolat Ábdilmanovtyń oryndaýyndaǵy Muhtar Áýezovtiń «Abaı» tragedııasyndaǵy aqynnyń: «Aldymda kún... О́zgeshe jaryq nurly kún... Aty «tirshilik» bolsa kerek... Men óz ómirimde oǵan jetpedim, kórmespin ol kúndi. Sol bolashaq úshin bir shópshekteı, bir ǵana kirpishteı bolsa da kesek qalap ketsem armanym joq. Sálem deńder solarǵa, sálem deńder, urpaǵym!» degen áıgili monologymen túıindeldi.
Saltanatty shara máresine jetkenimen, Abaı toıy endi bastaldy. Oıymyzdy Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń sózimen qorytar bolsaq: «Zamanalar aýysyp, dúnıe dıdary ózgerse de, halqymyzdyń Abaıǵa kóńili aınymaıdy, qaıta ýaqyt ótken saıyn onyń ulylyǵynyń tyń qyrlaryn ashyp, jańa syrlaryna qanyǵa túsedi. Abaı óziniń týǵan halqymen máńgi-baqı birge jasaıdy, ǵasyrlar boıy Qazaq elin, qazaǵyn bıikterge, asqar asýlarǵa shaqyra beredi». Búgingi óleń keshi, óner keshi sonyń aıǵaǵy.
Kórermender lebizi
Ulyqbek ESDÁÝLET,
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy, aqyn:
– Abaıdyń fılosofııalyq maqsat-muratynyń birazy dál qazir osy mereıtoı kezinde baǵdarlamalarǵa engizilip, josparlarǵa kirgizilip, qolǵa alynyp jatyr. Jalpy, ol kisiniń lırıkasy, poezııasy balabaqshadan bastap oqytylýy kerek degen bastamaǵa men óz basym qosylamyn. «Bizde ulttyq ıdeologııa joq» dep keldik qoı búginge deıin. Negizgi bizdiń ulttyq ıdeologııamyzdyń eń basty quramdas bóligi osy Abaıdyń asyl muralarynan turýy kerek dep esepteımin. Tolyq adam degen uǵym negizinen kemel adam degen uǵymmen toqaılasady ǵoı. Endeshe, búgingi bastama, talpynys ulttyń, halyqtyń kemeldenýine alyp kelýi kerek. Kemshiliksiz adam bolmaıdy. Biraq adamnyń ishki jan dúnıesiniń kemeldenýine, júregin, kóńilin, sezimin, oıyn asyl arnaǵa, izgilikti arnaǵa alyp kelýdi qolǵa alyp jatqanymyz kóńilge qýanysh uıalatady. Sál keshteý me dep te oılaısyń. Biraq «eshten kesh jaqsy» degen. Abaı murasy, hakim shyǵarmalary eshqashan eskirmeıdi. Abaı – bizdiń kóktegi jarqyraǵan temirqazyǵymyz. Sondyqtan búgingi shara úlken murattardyń bastamasy bolar dep senemin. Abaı jyly aıasynda qanshama dúnıe josparlanyp otyr. Sonyń barlyǵy sátimen iske assyn dep tileımin.
Tursyn JURTBAI,
abaıtanýshy ǵalym:
– Ár ulttyń ómirinde sol ulttyń keshegisin búginge baılanystyryp, búgingi kúnin erteńge jalǵaıtyn, ár urpaqty oılandyryp, birine birin rýhanı ushtastyratyn tulǵalar bolady. Biz úshin sol uly tulǵa – Abaı. Abaı qazaqtyń barlyq qubylysty syr-sıpatyn, taǵdyryn erteńimen qosa sýrettegen uly kemeńger. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Egemen Qazaqstan» gazetiniń betinde jarııalanǵan «Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasynda aıtylǵandaı, «Abaı – adamgershilikti, izgilikti, órkenıetti ańsaǵan. Biz sol Abaı armandaǵan jan-jaqty órkenıetti qoǵam qurýǵa umtylýymyz kerek. Oǵan Abaıdy kúretamyr etip alamyz» degen oıǵa saıatyn pikirin uly sóz der edim. Búgingi kúnnen bastalǵan osy bir saltanat máńgilik aıaqtalmasyn dep tileımin. О́ıtkeni Abaı oıynyń saltanaty – búkil qazaqtyń saltanaty. Sonda Abaı murasy men urpaq, ult arasyndaǵy uly sabaqtastyqty úzbeı, berik saqtaımyz.
Tynyshtyqbek ÁBDIKÁKIMULY,
aqyn, Memlekettik syılyqtyń laýreaty:
– Abaıdy tanytý bir jyldyń jumysy emes, árıne. Biz Abaıdy tolyq tanyp ta úlgergen joqpyz áli. Máselen, Abaıdy qazir «hakim Abaı» dep júrmiz. Ony ózderińiz de jaqsy bilesizder, Abaıdy alǵash ret «Hakim» dep ataǵan Maǵjan Jumabaev bolatyn. Odan beri qaraı Ǵarıfolla Esim aǵamyz eńbekterinde qosyp júr. Biraq endigi maqsat Abaıdy tek qana hakim dep emes, hakimdikten ári qaraı da joǵary ketken adam ekendigin, dana ekendigin dáleldeýge kúsh salynýy qajet. Al ol úshin ne kerek? Abaıtanýǵa baǵyttalǵan zertteýler júıeli túrde júrgizilýi qajet dep aıtar edim. Iаǵnı, Abaı eger hakimdikten joǵary bolatyn bolsa, onda ony osy bıiginen tanytýymyz qajet. Ol eshqandaı da asyryp aıtqandyq emes. Mysaly, meniń ózim bir shırek ǵasyr boıy Abaımen júıeli túrde aınalysyp, zerttep kele jatqan adammyn. Abaı álemi – tuńǵıyq álem, tazalyq álemi. Sondyqtan da osyndaı batyl oıǵa keldim.
Biz búginde Abaıdy qalaı zerttep júrmiz? Abaı fenomeniniń syryn Shyǵys pen Batys ádebıetiniń yqpalynan, áserinen izdeımiz. Biraq bul óte jalqy, taıaz túsinik. Sonda qazaqtyń yqylym zamannan kele jatqan tegi qaıda qaldy? Al sol ulttyq tektiń tamyrynda surapyl dúnıetanym jatyr emes pe? Osyny umytpaýymyz kerek. Mine, Abaıdy osy ólshemge saı tanysaq, sonda adaspaımyz.
Kenjeǵalı MYRJYQBAI,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi, ánshi:
– Men ózim Abaı elinde týdym. Pýshkınniń eli Sankt-Peterbýrgte bilim aldym. Tipti «Abaı-Pýshkın» degen baǵdarlamam da bar. Jalpy, Abaı álemi shetsiz-sheksiz tereń álem ǵoı. Qaı qyryna úńilseń, sol qyry saıraı jóneledi. Sondyqtan da Abaı – kúlli adamzattyń alyby. О́zim ánshi bolǵannan keıin, Abaıdyń kompozıtorlyq qyryn sóz etkim keledi. Jalpy, búginde ánshiler Abaıdyń «Kózimniń qarasy», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Qalamqas» syndy sanaýly ǵana ánin aıtyp júr. Al aqynnyń tek óleńderi ǵana emes, kompozıtorlyq qory da óte baı. Hakimniń 175 jyldyq mereıtoıy qarsańynda mýzykatanýshylar osy jaǵyna kóbirek kóńil bólip, júıeli zertteýler jasalsa, qazaqtyń ulttyq mýzykalyq qory kóptegen klassıkalyq týyndylarmen tolyǵa túsetinine senemin. Abaı ánderiniń oryndaýshysy, nasıhattaýshysy retinde buǵan ózim de úlesimdi qosamyn degen nıettemin.
