«Qan men ter» eń aldymen orys tiline, sosyn álemniń bir­neshe tiline aýdarylyp, jer shary atty ortaq úıimizdiń tili men dini basqa bolsa da, jany izgilikti ańsaǵanda ádebıet aıdynynan sýsyndaǵan oqyrmandarynyń kóp­shiliginiń qolyna tıdi. Biraq sol oqyrmandardyń barlyǵy «Qan men terdi» jany qazaq, qa­ny qazaq dál ózimizdeı túsinip, dalalyq bolmystan ajyraı qoı­maǵan keıipkerlerin dál biz sııaq­ty jaqsy kórip, shynaıy aıap, shynaıy qabyldaı almaǵan bolar? Qalaı desek te iri saıası-áleýmettik roman bolǵan soń «Qan men ter» óz zamanynda asa tany­mal boldy ári ol shyǵarmany oqymaǵan nemese trılogııa je­lisinde túsirilgen «Qan men ter» kórkem fılmin sol tusta kór­megen qazaq balasy joq bolýy tıis. Elaman men Aqba­lanyń, Tá­ńir­bergen men Sú­ıeý qarttyń beınelerin shynyn aıtqanda úıde nemere baǵyp otyrǵan meniń sheshem de umyta qoıǵan joq.

Úlken jazýshynyń qalamynan shyqqan árbir beıne tasqa qa­shal­­ǵandaı aıqyndyǵymen, kór­nekiligimen kóz tartady. Munda eleýsiz obraz joq. Trılogııanyń dına­mıkasy óte joǵary. Dına­mıkanyń joǵarylyǵy, ári qaraı báseńdemeıtini «á» degende-aq kórinedi. О́ıtkeni birdi birge aıdap salyp, odan lázzat alatyn, aıtqan áńgimesiniń ári qaraı dereý kishigirim bolsa da oqıǵaǵa aı­nalýyn tileıtin Qaraqatynnyń úıge súıreńdeı kirýi ári qaraıǵy oqıǵalardyń «ońaı» bolmaıtynyn baıqatyp tur. Oshaq basyna jetip syrttyń ósegin jet­kizetin nemese ósek aıtý úshin qaıqy quıryǵyn bir qaǵyp úı aralaı jóneletin Qaraqatyn jınaqtalǵan, ábden jetilgen kúshti beıne. Z.Qabdolovtyń «Sóz ónerinde» oǵan arnaıy toq­talýynyń ózi kóp nárseni ańǵar­tady. Sondaı-aq náti jýas, bolmysy adal Elaman, syrty sulý, ishi sumpaıy Táńirbergen, sózge sarań, sezimge baı sulý Aqbala, qandala shaqsa da, masa shaqsa da oıbaılap es-aqyldy alyp jiberetin Sýdyr Ahmet, qara kúsh pen názik ónerdi boıyna teń darytqan Kálen, tomyryq Dos, sopysynǵan Aldabergen, nesin aıtasyń, basqa da qanshama ózine tán erekshelikteri menmundalap turǵan naǵyz keıipkerlerdi jı­naqtaǵan osyndaı baı shyǵarma qazaq ádebıetinde budan keıin týa ma, joq pa ol jaǵyna sáýegeısı almaımyz. Biraq aqtar qashyp, qyzyldar qýǵan tar kezeńge tán óte joǵary dınamıka endigi shy­ǵar­malarda bolmaýy da múmkin.

Ábdijámıl Nurpeıisovtiń «Soń­ǵy paryzyn» oqyp shyq­qandaǵy kóńil-kúıimiz múlde bólek. Adam janynyń qaltarys-bultarysy netken kóp edi deısiń. Adamnyń týabitti bolmysy aqı­qatqa, shyndyqqa ińkár bola tura nege bir-birine qııanat jasaıdy dep nalısyń. Aqıqat, shyn­dyǵyńyz belgili bir ýaqytta sa­naýly pysyq adamdardyń qıturqy is-áreketterine táýeldi bolǵan sııaqty raı kórsetkenimen, sońyra qarasańyz, eshkimniń basyna turaqtamaǵan tákappar baq­tyń keıpine enip, sońy «ıt tartqan terideı jyrym-jyrym» tir­shilik­ti mensinbeı ketetin sııaq­­ty ma qalaı? Qalamgerdiń Jádigerdiń kózimen, Jádigerdiń paıymdaýymen berilgen tereń de názik psıhologızmi, ıaǵnı «Sońǵy paryz» romany adam janyna úńi­lýdiń klassıkalyq úlgisi ispetti.

Jalpy, óz basymyz qalam­gerdiń qos shyǵarmasynan bir­shama uqsastyq taptyq. Oǵan qosa eleýli erekshelikterdi de aıtpaı ketýge bolmaıdy. Árıne alǵashqysy iri saıası-áleýmettik máselelerdi arqaý etken úlken shyǵarma. Ekinshisi de odan osal emes. Munda da adamnyń jan dúnıesinen bólek Aral problemasy bar. Tartylyp bara jatqan Araldy, oǵan qosa nápaqa izdep týǵan jerden qotaryla kóshken halyqtyń jan aıqaıyn jetkizedi. Tipti «Sondaı da bir tún bolǵan» bóliginde muz ústinde qalyp, tirshilik úshin kúresken úsheýdiń áreketi arqyly Jeltoqsan oqı­ǵasynyń astaryn kórýge de bolatyndaı ma? Biraq biz izdegen uqsastyq pen erekshelikter ne­gizinen keıipkerler jelisinen boı kórsetti. Bolmystaǵy ar­tyq­shylyq pen minezdegi minder arqyly kórindi. Iá, eki túrli ádis­pen jazylǵan eki bólek roman. «Qan men ter» realızm ádisimen jazylǵan klassıkalyq týyndy. «Sońǵy paryz» tól ádebıetimizde táýelsizdik jyldarynda paıda bolǵan psıhologızm ádisimen órnektelgen kórnekti shyǵarma. Alǵashqysynda qalamger oqı­ǵalardy syrttaı tizbektese, ke­ıingisinde oqıǵalar bas keıip­kerdiń ishki áleminde ótedi. Keıipker sol oqıǵalarǵa ózinshe baǵa beredi, ózinshe jorıdy. Ras, alǵashqy shyǵarmada keıipkerler óte kóp. Keıipkerler galereıasy óte baı. Sońǵysynda sanaýly ǵana keıipker bar. Eki shyǵarmada eki bólek zaman, eki bólek qo­ǵam. Sóıte tura bolmystaǵy ar­tyqshylyq pen minezdegi minnen de bólek uqsastyqtar re­tinde oqıǵalardyń bir óńirde ótýin ataýǵa bolady. Jer-sý attaryndaǵy uqsastyq. Mysaly, Aral, Bel-Aran, Qaratúp sııaqty ataýlar qos romanda da kezdesedi. Eki shyǵarmanyń da keıipkerleri adaı, jaqaıym, álim rýlarynyń kisileri. Qos shyǵarmadaǵy da negizgi personajdar balyqshylar. Bas keıipkerler jóninen aıtqanda da «Qan men terdegi» Elaman men «Sońǵy paryzdaǵy» Jádiger bir-birine óte uqsas beıne. Ekeýi de jýas, adal, eńbekqor adam­nyń sımvoly. Táńirbergen men Ázim uqsaıdy. Serilikteri, man­sapqumarlyqtary, kisige joǵarydan tómen qaraı astamsı qaraıtyndaryna deıin uqsas. Sondaı-aq kúıeýi isti bo­lyp, abaqtyǵa jabylǵanda súı­ge­nimen qashyp ketetin Aq­bala men kúıeýin tastap al­ǵashqy ji­­­gitimen qosylýǵa nıet etken Bákızat beınesindegi uq­sas­tyq ta «menmundalap» tur. Sýdyr Ahmet pen Sary Shaıa beı­ne­sindegi uqsastyqty ta eshkim joq­­qa shyǵara almasa kerek. Bi­raq joǵaryda aıtqanymyzdaı trı­logııadaǵy keıipkerlerdiń bári tastan qashap jasalǵandaı aıqyn, klassıkalyq beıneler de, sońǵy shyǵarmadaǵy ke­ıipkerler uqsastyrylǵan, ál­sizdeý beıneler sııaqty áser be­redi. Bul «álsizdiktiń» syryn óz basymyz keńestik júıeden izdedik. Ortalyq komıtetke, bes­jyldyq josparlarǵa táýeldi adamdardyń minezderindegi úlken min retinde erkektiń borkemiktigi, sharasyzdyǵy alynǵan. Tipti aldyńǵy shyǵarmadan myna shyǵarmaǵa «tiri jetken» Adaı shaldyń ózi Jádigerdiń qas-qabaǵyna qarap jaýtańdaıdy. Qyzmetinen alynǵan Ázim do­synyń áıeli Bákızattyń qoınyna «tyǵylady». Jádiger jalǵyz qalyp, muń keshýge májbúr. Aıtar sózin der kezinde aıta almaıdy. Jasaýy tıis áreketti jasaı almaıdy. Qysqasy, mundaǵy keıipkerler shiderleýli attar sııaqty. Al «Qan men terde» qandaı edi? Eń bir jýas degen Elamannyń ózi namysyn tap­tatpaıdy. Balyqshylarǵa tizesi batqan Fedorovty óltirip qas­qaıyp qarap turmaı ma? Elaman bastaǵan Kálen, Táńirbergen, Qarataz, Ebeısin, Jasaǵanbergen, kishi Fedorovtar bulardyń bári shetinen kókjal sııaqty kúresker adamdar. Olardyń áreketterinen erkindiktiń ısi ańqıdy. Qyrdyń kádimgi erkin adamdary...

Naǵyz jazýshy óz zamanynyń keıipkerlerin somdaıdy dep júrmiz. О́zi ómir súrmegen qo­ǵamnyń adamdaryna tán minez-qulyqty, bolmysty sýret­teı alatyn qalamgerlerdi has talant desek jarasatyndaı. On­daı qalamgerler bizde óte kóp emes ekeni de belgili. Sol sa­naýlylardyń biregeıi Ábdijámıl Nur­peıisovtiń shyǵarmalary q­a­zaq ádebıetiniń injý-mar­jan­dary qatarynda áli talaı-talaı zertteý­ge nysan bolatyny anyq.