Qazaqstandaǵy qýańshylyqtyń aldyn alýǵa bolady ma?

Medısına • 22 Aqpan, 2020

Qazaqstandaǵy qýańshylyqtyń aldyn alýǵa bolady ma?

158 ret kórsetildi

«Aldaǵy 40-50 jyldan keıin qazaq jeri shólge aınalyp, elimizdiń basym bóligi qýańshylyqqa ushyraıdy!», deıdi Qazaq ulttyq qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń professory, bıologııa ǵylymynyń doktory Kelis Jaılybaı. Ǵalym orasan qolaısyzdyqtýyndatatyn osyndaı ekologııalyq apattyboldyrmaý úshin birneshe sharany qolǵa alý qajettigin aıtady.

Egemen Qazaqstan

– Qýańshylyqty boldyrmaýdyń jáne onyń qolaısyz áserin azaıtýdyń qarapaıym eki joly bar. Birinshiden, atmosferadaǵy kómirqyshqyl gazdarynyń araqatynasyn durys saqtap, ekologııalyq daǵdarysty jaǵdaılardyń aldyn alý úshin munaı ónimderi men kómirdi jaǵý mólsherin azaıtyp, balamaly energııany kóbirek paıdalaný kerek. Ekinshiden, Qazaqstan aýmaǵynda emen, arsha, akasııa, bozarsha, úıeńki, kashtan, jıde, qaraǵash, tereksııaqty aǵashtardy kóptep ósirý kerek. Bul óskinder kúshti fotosıntezdeýshi ári uzaq jyl ómir súredi, – deıdi Kelis Jaılybaı.

Ǵalymnyń paıymdaýynsha, qorshaǵan ortany saqtaý úshin jastardy ekologııalyq patrıotızmge tárbıelep, aǵash otyrǵyzýǵa kópshilikti jappaı tartý qajet. Bul ıgilikti iske ásirese aýyldyq eldi mekenderdegi mektep oqýshylary men turǵyndardy jumyldyrý kerek.

– Árbir oqýshy, jas maman men jergilikti turǵyn eń kemi 5 nemese 10 aǵashtan egip, ósirýi tıis. Sonda jylyna shamamen 12 mıllıon túp aǵashty ósimdik ósiriledi eken. Bul prosess 45-50 jyl boıy úzdiksiz jalǵasyn tapsa, elimizde orasan kóp mólsherde aǵashtar boı kótermek. Babalarymyzdyń «Eger aldaǵy bir jyldy oılasańdar astyq egińder, aldaǵy júz jyldy oılasańdar aǵash ósirińder» dep ósıet qaldyrýy beker emes ǵoı, – dep atap ótti ǵalym.

Kelis Jaılybaı mektepterde 5-6 synyptardan bastap «Ekologııa» pánin oqý úrdisine engizgen jón degen pikirde. Jastarǵa mektep kezinen bastap Qazaqstandaǵy ekologııalyq ahýaldy túsindirip, tabıǵatty qorǵaý jáne aıalaý kerektigin qaperlerine únemi salyp otyrý kerek. Sonda óskeleń jastyń tabıǵatqa degen kózqarasy túbegeıli ózgeredi. Sondaı-aq oqýshylar arasynda arnaıy ekologııalyq baıqaýlar men jarystar uıymdastyrǵan jón. Jyl saıyn jáne árbir úsh jyldan keıin oń nátıje kórsetken oqýshylardy arnaıy marapattarmen yntalandyryp otyrǵan abzal.

Osy oraıda atap ótken jón, byltyrǵy jyldan bastap Qazaq ulttyq qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetinde arnaıy ekologııalyq joba qolǵa alynǵan bolatyn. Búginde bul tarapta naqty sharalar júzege asyrylýda. Atap aıtqanda, oqý ornynyń ǵalymdary men stýdentteri arsha, úıeńki, emen, bozarsha, akasııa aǵashty ósimdikterin tuqymynan ósirip, kóshetterdi kútip-baptaýdyń eń arzan ádistemesin jasady. Bul ádisteme óskinderdi kóptep ósirýge múmkindik beredi jáne qarjylyq turǵydan tıimdi. Jaratylystaný fakýltetiniń bazasyndaǵy arnaıy zerthanada ósirilgen kópjyldyq aǵash kóshetteri Almatydaǵy aýa basseıni lastaný deńgeıi joǵary aımaqtarǵa otyrǵyzylǵan. Búginge deıin Medeý shatqaly men megapolıstegi arnaıy bólingen oryndarǵa jalpy sany 3myńǵa jýyq kóshet egildi. Bul – alyp shahardyń syn kótermeıtin ekologııasyn tazartýǵa septigin tıgizedi degen nıette joba avtorlary.

Arnaıy júrgizilgen zertteý qorytyndysy kórsetkendeı, sońǵy jyldary ǵalamdyq jylyný kórsetkishi aıtarlyqtaı artqan. Bul ǵylymda jáne qoǵamdyq pikirde dáleldengen fakt. Máselen, Qyzylorda, Túrkistan, Jambyl jáne Almaty oblystary aýmaǵynda jaz aılarynda termometr baǵamy 38-50 gradýsty kórsetken ystyq jıi bolady. Mundaıqolaısyz aptap buryn-sońdy tirkelmepti. Bul óz kezeginde elimizde azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge de teris yqpalyn tıgizip otyr. Sebebi 2019 jylǵy qýańshylyq áserinen astyq daqyldarynyń túsimi kúrt kemip, jaıylymdarda shóp nashar ósken.

Ulybrıtanııanyń Lıds ýnıversıtetiniń ǵalymdarynyń boljamyna qaraǵanda, 2050 jylǵa qaraı dúnıejúzinde qurǵaqshylyq sharyqtaý shegine jetedi. Atalǵan qýańshylyq jaǵdaılardyń áseri Qazaqstannyń shól jáne shóleıtti aımaqtarynda óte kúshti bolady degen boljam bar. Klımattyń ózgerýi tushy sý tapshylyǵyn týyndatyp, aptap ystyqtyń áserinen orman órtteri kóbeıedi. Qýańshylyqtyń kesirinen túrli áleýmettik qıyndyqtar paıda bolyp, onyń sońy janýarlar men adam shyǵynyna jáneaıtarlyqtaı ekonomıkalyq daǵdarysqa alyp kelmek.

Jandar ASAN,

Qazaq ulttyq qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń qoǵammen baılanys bóliminiń jetekshisi

ALMATY

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz