Túr tulǵasy, júris-turysy, kóp jelpine qoımaıtyn, bárin ornymen atqaratyn, minezge baı, júregi meıirimge toly, kóńiline qonbaıtyn sózge «kim bilsin» deı salatyn, abyr-sabyrdan qutylyp, jaıdary sátinde, aǵynan jarylar tusta «shynymdy aıtaıyn» dep búkpesiz áńgime tıegin aǵytatyn Eraǵa – Erjuman Smaıyldyń da myna jalǵan dúnıeden jol ústindegi jolaýshydaı óte shyqqanyna da biraz ýaqyt bolypty-aý!

Osy ýaqyt ishinde Eraǵań ańyz adamǵa aınalǵandaı boldy. Aldyńǵy tolqyn aǵalary, keıingi tolqyn inileri tógiltip jazyp, «Azamat edi, jalt bermeıtin týrashyl edi, ataqqa jyǵylyp, laýazymdydan ımenbeıtin edi», dep aty atalǵan jerde «ótkinshi ómir-aı!», deıtinder az emes.
Bolmysy bútin azamatpen biz abıtýrıent kezimizde, matros formasymen júrgen shaǵynda kórip tanystyq. Shymyr bitken denesi quryshtan quıylǵandaı jumyr kórinetin. Nyq júrisi sapta kele jatqan sarbazdy kóz aldyńa ákeletin. Jaýyryny qaqpaqtaı, qoly qarýly edi.
Ol syrtqy kelbetimen ǵana emes, adamı qasıetimen de erekshe bolatyn. Azamattyq paryz, el aldyndaǵy qaryz degende qýlyqqa barmaı, bura tartpaı, Qudaı jaratqan qalybyn saqtaıtyn.
Ýnıversıtettegi sabaqqa kelgende taǵy da oza shapty. Úzdikter qatarynda Lenındik stıpendıat ıegeri atandy. Biz 35 somǵa qolymyzdy áreń jetkizip júrgende, ol 80 som aldy. Kýrstastaryna qamqorshy bolý jaǵynan Bı apa (Bıbigúl Mátenova) men Eraǵań aldyna jan salmaıtyn.
О́mirlik tájirıbe bar, bilim-biligi tolysqan, tyndyrymdy, ár iske jaýapkershilikpen qaraıtyn, júrdim-bardymy joq Eraǵańdy oqý bitirgen jyly ustazdarymyz ýnıversıtetke muǵalimdik qyzmetke alyp qaldy. Jýrnalıst bolýdy maqsat etken ol alty aıdan keıin «SQ»-ǵa jumysqa aýysty. Aldyńǵy tolqyn aǵalary onyń alǵyrlyǵyna tánti bolyp, sengenderi sonsha, qorytqan maqalalaryna, jazǵan dúnıelerine qol tıgizbeı, baspahanaǵa jiberetin bolǵan. Iskerligi men ismerligi arqasynda ol zııalylar zerdesinen erte oryn aldy. Talap pen talǵamdy telqońyrdaı ustaǵan, senip tapsyrǵan jumysty aıaǵyna jem túsken jabydaı kibirtiktemeı, boıdaǵy bar kúsh-jigerimen atqarýy, ardy attamaı, bardy baǵamdaı alýy oǵan kóp abyroı ákeldi. Qandaı jumysqa da belin bekem býyp, tastúıin turatyn. Gazettiń qara jumysyn da, shyǵarmashylyq dara jumysyn da Eraǵań tyńǵylyqty atqardy. Sóıtip jýrnalıstıka salasyndaǵy qazaqtyń qabyrǵaly qalamgerlerine erte tanyldy.
Ult degende túsip attanatyn Seıdahmet Berdiqulovtyń qalaýymen, ol kezde dańqy dúrkirep turǵan «Lenınshil jas» gazetine redaktordyń orynbasary bolyp aýysty. Ol tusta bul ekiniń biriniń basyna qona bermeıtin baq, biz úshin maqtanysh edi. Odan soń ózin túletken «SQ-ǵa» taban tirep, uzaq jyl «Egemen» basshylarynyń biri bolyp qana qoımaı, eki ret, naqtylap aıtsaq, bas redaktor, aksıonerlik qoǵamnyń prezıdenti boldy.
Jalpy, ómir jolyndaǵy basqan baspaldaǵy, aǵalary men zamandastary týraly, óziniń sózine kezek berelik. «Sheraǵańa orynbasar, birinshi orynbasar bolǵanǵa deıin «Lenınshil jas» gazetiniń redaktory, alǵyr da alymdy jazýshy, abzal aǵa Seıdahmet Berdiqulovtyń orynbasary, Sheraǵańnan keıin Qazaqstannyń Eńbek Eri, el aǵasy, úlken tálimger Ábish Kekilbaevtyń, aqkóńil de aqjarqyn zııatker, kórnekti aqyn Nurlan Orazalınniń, qajyrly da qaǵilez zamandas, aq adal qaıratker Ýálıhan Qalıjannyń birinshi orynbasary boldym, ózim de bas redaktor, aksıonerlik qoǵamnyń prezıdenti bolyp kórdim, tanymal basshy Saýytbek Abdrahmanovtyń vıse-prezıdenti boldym», deýi aldaǵy aıtqanymyzǵa dáıek.
Qazaqtyń jaqsylarynan úırengen úlgini, alǵan tálimdi tilge tıek etýi – bilgendik. Kisilik pen kishilikten aýytqymaý, basshyǵa qosshy bolý mindeti de abyroıly is ekenin, qoqyraıyp, qyr kórsetip, «kósemdikke» umtylmaý adamdyqqa jatpaıtynyn, túsinistikten kishiremeıtinińdi eskertip otyratyn. Basshyǵa qosshy bolý isinde jetekke ere bermeı, oıyńdy búkpesiz ashyq aıtý, óz tusyńnan atqarǵan sharýany baıandaý da azamatqa tán qasıet ekenin ár kez esten shyǵarmaıtyn. Sodan bolar Sheraǵańnan bastap, Ábekeń qoshtap – báriniń de Eraǵańa jyly qarap, zor senim artyp Erekeń dep iltıpat tanytqany.
Eraǵań el isimen birge dosqa da adal, qamqor edi. Kýrstastardy qoıyp, olardan ósip-óngen ul-qyzǵa, keıin ómirge kele bastaǵan nemerelerge de júrek jylýyn, kóńil shýaǵyn aıaǵan joq. Qoly bosaı qalsa, shúpirletip qalany aralatýdy da esten shyǵarmaıtyn.
«Bizdiń dostyq birte-birte osylarǵa jalǵasýy kerek», deıtin. Bul turǵyda aıaýly azamat paryzyn adal atqardy. Kóp jaǵdaıda Eraǵań bar dep erkin júrdik. Bar balany óz balasyndaı kórdi, bólmedi, bólinbedi. Torqaly toıdyń da, topyraqty ólimniń de ortasynda júrip, jón kórsetti. Aq dastarqannyń basynda aǵyl-tegil shalqyp, birimizge birimiz sóz bermeı ketken sátte de jymıyp otyratyn. Kelinderi qabaq túıse, «jaraıdy, uryspańdarshy» dep sózimizdi sóılep, úı-úıimizge taratyp, ertesi: «Qalaısyńdar, jaqsy demaldyńdar ma?» deıtin.
Eraǵań qasıetti qara shańyraq «Egemendi» erekshe baǵalady. Onyń bar jaqsylyǵyn óz jaqsylyǵyndaı kórdi. Qyz-jigitterdiń ortaq qýanyshynyń tórinde otyrýǵa ár kez daıyn turatyn. Tipti ýaqyt taýyp, aýdan-oblystarda ótetin jastar toıyn da eleýsiz qaldyrmaı, baryp qaıtýshy edi.
Iá, jumysty talap etkende tártipke baǵynyp, bylaıǵy kezde ázilin aıtyp, «balam, qyzym», dep jadyrap júretin.
Qazaq eliniń qaı túkpirinde ómirden ozǵan kýrstastarymyzdyń bárine derlik baryp qana qoımaı, otbasylarynyń jaǵdaıyna qaraılasyp, kómek qolyn sozyp otyratyn. Qaıtarynan 15 kún buryn Uzynaǵashta turatyn Álimjan Dáýitov dosymyz dúnıeden ozǵanda bara almaı, qyrqyna Astanadan arnaıy baryp, qatysyp qaıtqan bolatyn. El ishindegi, dostar, kýrstastar arasyndaǵy qýanysh pen jaısyz habardy aldymen Eraǵań estıtin. Bárimizge telefon arqyly jazba jiberetin, odan keıin baryp ne isteý kerektigin qozǵap, múmkindik bolmasa, jaqsylyqty telefon soǵyp quttyqtaýdy, jaısyz jaı bolsa jabyrqaǵan jannyń kóńilin aýlap, jyly sózben jubatýdy tapsyratyn.
Qaıbirin aıtaıyq, erteńgisin «Eı, qalaısyńdar!» degen Eraǵańnyń telefon qońyraýynan oıanatyn kezderimiz qazir saǵymǵa aınalyp bara jatqandaı. Birdiń isin kóp bolyp jalǵaı almaı, qojyrap baramyz-aý! Adamdar arasyna adal dáneker bolýdyń uıytqysy da, úlgisi de Eraǵań edi.
Baspada júrgen jerimnen «Egemenge» Eraǵań shaqyrdy. «Egemenge» keldim, qaınap jatqan qazannyń otyn úrleýshiler qatarynan tabyldyq, biraz jurtqa tanyldyq. Muny aǵa sharapaty dep bilemin.
«Men Qudaıdan ǵana qorqamyn», dep týrasyn aıtyp, qarap otyratyn. Sodan shyǵar, órdegiler men tómendegilerdiń kóbi oǵan bata bermeıtin. «Jasandy sózden aýlaq bolý kerek. Shyndyqty jazyńdar. Jaqsylyqty kóre bilińder. Máseleniń tamyryn ashý kerek. Qoǵamdaǵy ótkir turǵan qıyn-túıinderdi qoryqpaı qozǵańdar. Tıisti mekemelerdiń kózi jetsin. Sondaı shyndyqty jazbasańdar, senderge sert, ony gazetke shyǵarmasam, qaıyryla shapqandar tabylsa, senderdi qorǵaı almasam, maǵan sert», deıtin. Sózinde turatyn. Qandaı shabýylǵa da qorǵan bola alatyn.
Er minezdi Eraǵańnyń boıyndaǵy bir keremet qasıet jumys ornyna adaldyq, óndirgen «ónimi» sanalatyn gazetti qadirleı bilý edi. Bir jyly redaksııada «aýa raıy» buzylyp, Eraǵań qatardaǵy qyzmetkerge aınaldy. Biraq aıaq tiregen isine de ol «Bul qalaı boldy?» demeı, qyzý kirisip ketti.
Bir kúni kóńilin aýlap barsam, oıynda túk joq, basshylardyń tapsyrmasyn janyn sala oryndap otyr. «Eraǵa kishkene demalmaısyz ba?» deımin. «E-e, demalatyn ýaqyt keledi», dep alyp, kózin jumyp sál otyrdy da, «Qaırat Mámı degen bir jaqsy azamat bar edi. Jumys usynyp jatyr. Keń kabınetiń bolady, qabyldaý bólmeńde hatshy qyz otyrady. Astyńda mashına. Bári bar», – dedi. Men nıetine rızalyǵymdy bildirip, rahmetimdi aıtyp, «Ondaı jyly-jumsaq orynnan maǵan «Egemen» qymbat», dedim de, «Egemendegi» jigitter jýrnalıstik jumysty qımasa, zeınetke shyqqansha «dvornıgin» berer», dedim. Esińde bolsyn, zeınetke shyqqan kúni ketemin», dedi. Muny men jaı áńgimege sanadym. Sóıtsem bir moıyn azamat sertke de, sózge de berik eken.
Zeınet jasyna kelgen kúni, ıaǵnı 5 qańtarda burynǵydaı alshańdaı basyp qabyldaý bólmesine barsaq, hatshy qyz Eraǵańnyń kiltti tapsyryp, «Erteńnen bastap men zeınetkermin», dep býynyp, túıinip ketkenin jetkizdi. Kúnde aıqara ashyq turatyn esik jabyq. Telefon soǵyp, «Paıǵambar jasyńyz qutty bolsyn!», deımiz. «Rahmet! Endi zeınetker shaldy osylaı quttyqtap tursańdar bolady», dedi.
«Biraz demalyp alyp, qaıtadan keletin shyǵarsyz?».
Sál únsizdikten soń: «Meniń aıtqan sózimde turatynymdy, eki sóılemeıtinimdi bilesiń ǵoı. Jumys istegen kezde istedik. Demalatyn kezde demalýym kerek emes pe?»
70-ke kelgen kúni kerneıletpeı, syrnaılatpaı, ózi kıeli sanaıtyn «Egemenine» óz áýletimen kelip, ujymymen dıdarlasyp, az-kem maqtaýlardyń sheti shyqqanda shekesi tyrysyp, «Ondaı artyq sózdiń keregi ne?» dep, nemereleriniń ónerin tamashalatty. Sońynda «Shynymdy aıtaıyn, bárińe rızamyn!», dedi dıdary nurlanyp.
Bir erekshe toqtalar nárse, Eraǵań zeınetke shyqqannan keıin de qol qýsyryp qarap jatpady. Rýhanı dúnıemen aınalysty. «О́zge emes, ózim aıtam óz jaıymda» dep Qasym aqyn (Amanjolov) aıtqandaı, birge oqyǵan 50 jýrnalıstiń ómir jolyn, olardyń otbasyn, urpaǵyn qamtyǵan «О́zimiz týraly ózimiz shertken syr» degen jınaq shyǵardy. 460 bet kitapty qurastyrý ońaı bolmaǵany anyq. Qıyndyǵy – qııamet jumysty aıaǵyna jetkizýi. Bul erlik edi. Eraǵańa ǵana tán tabandylyqtyń arqasynda iske asqany sózsiz. Qazir bul kitap urpaǵymyzdyń qasterli murasyna aınaldy.
Qatar júrgenniń basyna qıyndyq tússe janynan tabylýdy, dosqa adal bolýdy da biz Eraǵańnan úırendik. Oǵan bir mysal, qoǵam qaıratkeri, aqyn, aýdarmashy, alǵash ret qazaq rámizderin jurtqa tanymdyq turǵydan jetkizgen rámiztanýshy Erbol Shaımerdenuly dosymyz ómirden ótkende tik turyp qyzmet etti. Qysqa merzimde «Júregimen ot tasyǵan» atty estelik kitap shyǵarýǵa uıtqy boldy.
Odan keıin alty tomnan turatyn tolyq shyǵarmalar jınaǵyn jarııalaýǵa tabandy túrde septigin tıgizdi. Sóıtip dosymyzdyń ekinshi ómirine irgetas bolatyn qundylyqtyń negizin qalady. Bul onyń baýyrdaı bolǵan azamatqa kirshiksiz adaldyǵy dep bilemiz.
Ár iske yjdaǵattylyqpen zeıin qoıatyn azamattyń artynda tórt kitap qaldy. Alǵashqysy Elbasynyń buqaralyq aqparat quraldary salasynda 1997 jyly taǵaıyndaǵan syılyǵynyń tuńǵysh laýreaty atanǵannan keıin gazette jarııalanǵan maqalalary toptastyrylǵan «О́mir degen – jol ústi» kitaby bolatyn. Al «Dostar eske túskende» dep atalatyn jınaǵynda ata-jurty aýylynyń adamdary, qanattas ósken dostary týraly saǵynyshyn syr etip shertedi.
«Aǵalar eske túskende» dep atalatyn jınaqty paraqtap otyrǵanda, surapyl soǵystyń kindik qany tamǵan Týǵanbaı aýylyna da zardaby az bolmaǵanyn, er-azamat oq pen ottyń ortasynda júrgende, tyldaǵy adamdar da janqııarlyqpen eńbek etkenin derekter arqyly, muraǵattan alǵan mándi málimettermen beredi. Qıyn kezeńde Qudaı bólmese, adam bólmegen, judyryqtaı jumylǵan alýan ult ókilderi de nazardan tys qalmaǵan. Birinshi kitapta da, bul jınaqta da ondaǵan emes, júzdegen adamnyń taǵdyry baıandalyp, aty-jónderi aıtylady. «Otan úshin ot keshkender», «Soǵys órtine sharpylǵandar: Soǵys balalary» degen eki taqyrypqa toptaǵan sýretterdiń ózi sol zamannyń beınesin bederlep turǵandaı. Olardan ósken urpaqtar da oryn tapqan. Bul degenińiz urpaqtar sabaqtastyǵynyń shejiresi desek jarasady. Osy jınaqtaǵy «Sherhan Murtaza» atty maqala mazmundy, redaktorlardyń redaktory týraly áńgime óte áserli shyqqan. Aǵa men ininiń syrlasýy desek te bolady.
Kýrstastar shejiresin, dostar shejiresin, týǵan aýyly Týǵanbaı shejiresin jazyp qaldyrǵan Eraǵań «Áýlet» dep Smaıyl ata men Kúlásh anadan taraǵan urpaq jaıly sóz ben sýretti ushtastyra otyryp, albom-kitap jarııalady. Bir áýletten taraǵan ul men qyz, olardan ósip-óngen nemere, shóbere, shópshek − bári qamtylǵan. Mundaı úlgini kez kelgen azamat qaǵyp alyp qalyptastyrsa, bir atanyń balalarynyń jat bolyp ketpeýine, jaqyn bolyp júrýine múmkindik týǵyzary sózsiz.
Eraǵań ózi zeınetke shyqqannan keıin Sheraǵańa jıi baryp júrdi. Bir joly «Abyzymyzdyń aıbary áli myqty, bárin bilip-sezip otyr. Maǵan qarap, «Zeınetkerim, baıaǵy qalpyńnan ózgermepsiń, kelinge rahmet. Áı, sen osy jalǵan dúnıege aldanbaıtynyń, jalǵan sóılemeıtiniń maǵan unaıdy», dedi dep keldi.
Sóz zergeri Ábekeń – Ábish Kekilbaev myna jalǵan dúnıeden attanǵan kúni úıine bardyq. Elbasy da kóńil aıta kelgen eken, ol kisi shyqqansha esik aldynda kúttik. Kele jatqanda ıirilip tura qaldyq. Qatar turǵandardyń bárine qol berip kele jatyp, Eraǵańa qaıyrylyp qaraǵanda: «Men Erjumanmyn ǵoı, aǵa!» dep edi, «Bilemin, qaıdasyń?». «Úıdemin, zeınetkermin» dedi.
Adamnyń oıǵa alǵanynyń bári oryndala bermeıdi. Kýrstastar, dostar, aýyl tarıhy, áýlet týraly qalam terbegen Eraǵań: «Egemen» týraly kitap jazsam, onda basylym kezeńderi, oǵan kýá bolǵan adamdar – bir sózben aıtqanda, gazettiń bir ǵasyrlyq tarıhyn shamam jetkenshe hatqa túsirsem», dep edi. Fánıge attanarynan sanaýly kún buryn sol nıetin oryndaý úshin ótken jyldyń (2018 jyl) 19 aqpanynda 4 bet qoljazbasyn qyzdaryna bastyrǵan bolatyn.
Bastyryp otyrǵanda: «Egemenim» týraly qolǵa qalam aldym. Endi ómir bolsa, sonyń basyn qaıyrsam», dep biraz estelikterdiń tıegin aǵytqan.
Amal ne, aıaqtalmaı qaldy. Alla Eraǵańa ǵumyr bergende «Egemen» týraly da kitap jaryqqa shyǵyp, gazettiń ótken tarıhyna, júzdegen arystardyń, tolqyn-tolqyn urpaqtyń ómir jolyna keıingi jas qanyq bolar edi.
Sodan bolar qazir «Azamat Erekeń er edi ǵoı!» degen sózdi ǵana estısiń. Ulyndaı úkilegen, qyzyndaı aıalaǵan «Egemenniń» bir shoǵyr jasy Eraǵań dese, kózderi mólt-mólt etedi.
Uly jazýshy Muhtar Áýezovtiń «Qaı istiń bolsyn alǵa basýy, iske asýy úshin eń aldymen nıet, sodan soń kúsh jáne tártip kerek», degen ataly sózin qalqan etip ustaǵan, ony buljytpaı oryndap ótken Eraǵań – Erjuman Smaıyl týraly áli de aıtar estelik barshylyq.
Rýhanı qundylyqtar jáne urpaq tárbıesi
Qazaqstan • Keshe
Ekinshi sessııa: mańyzdy sheshimder men mazmundy zańnamalar
Úkimet • Keshe
Kúmbirle kún astynda, dombyra-rýh
Rýhanııat • Keshe
Mańǵystaýdyń ekologııasy «bozdap» tur
Ekologııa • Keshe
Qazaqstan • Keshe
Sport • Keshe
Jańa syn-qaterler syrtqy saıasattan sergektikti talap etedi
Qazaqstan • Keshe
Túrki yntymaqtastyǵy jáne ǵylymı ıntegrasııa
Qazaqstan • Keshe
Ekologııa • Keshe
AQSh Eýropadaǵy áskerı kúshterin nyǵaıtýda
Álem • Keshe
Tartymdy jobalarǵa ınvestor daıyn
Ekonomıka • Keshe
«Týr de Frans» dodasy bastaldy
Sport • Keshe
Ekonomıka • Keshe
«Qasiretti qańtar»: Sot prosesinde kelisim ınstıtýty keńinen qoldanylýda
Qazaqstan • Keshe
Mektep ashanasynda – meıramhana baǵasy...
Qoǵam • Keshe
Medısına • Keshe
Abyz basylymnyń ǵasyrlyq mereıtoıy
Aımaqtar • Keshe
Aımaqtar • Keshe
«Kúı oınaıdy qazaǵymnyń qanynda»
О́ner • Keshe
О́ner • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Múlik kepilin bes mınýtta sheshýge bolady
Qoǵam • Keshe
Qoǵam • Keshe
Medısınalyq poıyz – Jetisý oblysynda
Medısına • Keshe
Týrızm • Keshe
Prezıdent AES salarda Túrkııanyń tájirıbesin zerdeleýdi tapsyrdy
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstan munaı óndirý kólemin ulǵaıtady
Qazaqstan • Keshe
ShQO-da zańsyz ań aýlaýdyń 11 deregi anyqtaldy
Aımaqtar • Keshe
Elektr energetıkasy týraly zańǵa ózgerister engizildi
Prezıdent • Keshe
Ekomınıstrliktiń kadr saıasaty qalaı júrýde?
Ekonomıka • Keshe
Túrkistanda sýǵa batyp ketken úndistandyqtar áli tabylǵan joq
Aımaqtar • Keshe
Aqyn Muhtar Shahanovtyń 80 jasyn toılaý Túrkııadan bastaldy
Rýhanııat • Keshe
Shymkentte JShS dırektory 3 mln teńge urlady degen kúdikke ilindi
Aımaqtar • Keshe
Prezıdent Reformalar jónindegi joǵary keńestiń otyrysyn ótkizdi
Prezıdent • Keshe
Qazaqstanda qańtar oqıǵasy boıynsha 445 adam sottaldy
Qazaqstan • Keshe
Aqmola oblysynyń aýyl sharýashylyǵy basqarma basshysy sottaldy
ANTIKOR • Keshe
QTJ men Álııa Nazarbaeva arasyndaǵy kelisimshart kúshin joıady
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstanda koronavırýs juqtyrǵandar kóbeıip keledi
Koronavırýs • Keshe
Uqsas jańalyqtar