Er qazaq edi Eraǵa

­Osy ýaqyt ishinde Eraǵań ańyz adamǵa aınalǵandaı boldy. Aldyńǵy tolqyn aǵa­la­ry, keıingi tolqyn inileri tógil­tip jazyp, «Azamat edi, jalt bermeıtin týrashyl edi, ataqqa jyǵylyp, laýazymdydan ımenbeıtin edi», dep aty atalǵan jerde «ótkinshi ómir-aı!», deıtinder az emes.

Bolmysy bútin azamatpen biz abıtý­rıent kezimizde, matros formasymen júrgen shaǵynda kórip tanystyq. Shy­myr bitken denesi quryshtan quıyl­ǵan­daı jumyr kórinetin. Nyq júrisi sapta kele jatqan sarbazdy kóz aldyńa ákeletin. Jaýyryny qaqpaqtaı, qoly qarýly edi.

Ol syrt­qy kelbetimen ǵana emes, adamı qa­sıetimen de erekshe bolatyn. Azamat­tyq paryz, el aldyndaǵy qaryz degende qý­lyqqa barmaı, bura tartpaı,­ Qu­daı jaratqan qalybyn saq­taıtyn.

Ýnıversıtettegi sabaqqa kel­gende ta­ǵy da oza shapty. Úz­dikter qatarynda Lenındik stı­pen­dıat ıegeri atandy. Biz 35 somǵa qolymyzdy áreń jet­ki­zip júrgende, ol 80 som aldy. Kýrstastaryna qamqorshy bolý jaǵynan Bı apa (Bıbigúl Má­te­nova) men Eraǵań aldyna jan salmaıtyn.

О́mirlik tájirıbe bar, bilim-biligi to­lysqan, tyndyrymdy, ár iske jaýap­ker­shilikpen qaraıtyn, júrdim-bardymy joq Eraǵańdy oqý bitirgen jyly ustaz­darymyz ýnıversıtetke muǵalimdik qyz­metke alyp qaldy. Jýrnalıst bolýdy maqsat etken ol alty aıdan keıin «SQ»-ǵa jumysqa aýysty. Aldyńǵy tol­qyn aǵalary onyń alǵyrlyǵyna tánti bolyp, sengenderi sonsha, qorytqan maqalalaryna, jazǵan dúnıelerine qol tıgizbeı, baspahanaǵa jiberetin bolǵan. Iskerligi men ismerligi arqasynda ol zııalylar zerdesinen erte oryn aldy. Talap pen talǵamdy telqońyrdaı ustaǵan, senip tapsyrǵan jumysty aıaǵyna jem túsken jabydaı kibirtiktemeı, boıdaǵy bar kúsh-jigerimen atqarýy, ardy attamaı, bardy baǵamdaı alýy oǵan kóp abyroı ákeldi. Qandaı jumysqa da belin bekem býyp, tastúıin turatyn. Gazettiń qara jumysyn da, shy­ǵarmashylyq dara jumysyn da Eraǵań tyńǵylyqty atqardy. Sóıtip jýrnalıstıka sala­syn­daǵy qazaqtyń qabyrǵaly qalam­gerlerine erte tanyldy.

Ult degende túsip attanatyn­ Seıdah­met Berdiqulovtyń qa­laýymen, ol kezde dańqy dúrkirep turǵan «Lenınshil jas» gazetine redaktordyń orynbasary bolyp aýysty. Ol tusta bul ekiniń biriniń basyna qona bermeıtin baq, biz úshin  maqtanysh edi. Odan soń ózin túletken «SQ-ǵa» taban tirep, uzaq jyl «Egemen» basshylarynyń biri bolyp qana qoımaı, eki ret, naqtylap aıtsaq, bas redaktor, ak­sıonerlik qoǵamnyń prezıdenti boldy.

Jalpy, ómir jolyndaǵy bas­qan bas­palda­ǵy, aǵalary men zaman­dastary týraly, óziniń sózine kezek berelik. «Sheraǵańa orynbasar, birinshi orynbasar bolǵanǵa deıin «Lenınshil jas» gazetiniń redaktory, alǵyr da alymdy jazýshy, abzal aǵa Seıdahmet Berdiqulovtyń oryn­­basary, Sheraǵańnan keıin Qazaq­stannyń Eńbek Eri, el aǵasy, úlken tálimger Ábish Kekilbaevtyń, aqkóńil de aqjar­qyn zııatker, kórnekti aqyn Nurlan Orazalınniń, qajyrly da qaǵilez zamandas, aq adal qaı­rat­ker Ýálıhan Qalıjannyń birinshi orynbasary boldym, ózim de bas redaktor, aksıonerlik qoǵamnyń prezıdenti bolyp­ kór­dim, tanymal basshy Saýyt­­bek Abdrahmanovtyń vıse-pre­zı­denti boldym», deýi aldaǵy aıtqanymyzǵa dáıek.

Qazaqtyń jaqsylarynan úı­rengen úlgini, alǵan tálimdi tilge tıek etýi – bil­gendik. Kisilik pen kishilikten aýyt­qymaý, basshyǵa qosshy bolý mindeti de abyroıly is ekenin, qoqyraıyp, qyr kórsetip, «kósemdikke» um­tylmaý adam­dyqqa jatpaıtynyn, túsinistikten kishire­meı­ti­nińdi eskertip otyratyn. Bas­shyǵa qosshy bolý isinde jetekke ere bermeı, oıyńdy búkpesiz ashyq aıtý, óz tusyńnan atqarǵan sharýany baıandaý da azamatqa tán qasıet ekenin ár kez esten shyǵarmaıtyn. Sodan bolar Sheraǵańnan bastap, Ábekeń qoshtap – báriniń de Eraǵańa jyly qarap, zor senim artyp Erekeń dep iltıpat tanytqany.

Eraǵań el isimen birge dos­qa da adal, qamqor edi. Kýrs­tas­tardy qoıyp, olardan ósip-óngen ul-qyzǵa, keıin ómirge kele bastaǵan nemerelerge de júrek jylýyn, kóńil shýaǵyn aıaǵan joq. Qoly bosaı qalsa, shúpirletip qalany aralatýdy da esten shyǵarmaıtyn.

«Bizdiń dostyq birte-birte osylarǵa jalǵasýy kerek», deıtin. Bul turǵyda aıaýly azamat paryzyn adal atqardy. Kóp jaǵdaıda Eraǵań bar dep erkin júr­dik. Bar balany óz balasyndaı kórdi, ból­me­di, bólinbedi. Torqaly toıdyń da, to­pyraqty ólimniń de ortasynda júrip, jón kórsetti. Aq dastarqannyń basynda aǵyl-tegil shalqyp, birimizge birimiz sóz bermeı ket­ken sátte de jymıyp oty­ra­tyn. Kelinderi qabaq túıse, «ja­raıdy, uryspańdarshy» dep só­zimizdi sóı­­lep, úı-úıimizge tara­typ, ertesi: «Qa­laı­­syńdar, jaqsy demaldyńdar ma?» deıtin.

Eraǵań qasıetti qara shańyraq «Egemendi» erekshe baǵalady. Onyń bar jaqsylyǵyn óz jaq­sylyǵyndaı kórdi. Qyz-jigit­terdiń ortaq qýanyshynyń tó­rinde otyrýǵa ár kez daıyn tu­ratyn. Tipti ýaqyt taýyp, aýdan-oblystarda óte­tin jastar toıyn da eleýsiz qaldyr­maı, baryp qaıtýshy edi.

Iá, jumysty talap etkende tártipke baǵynyp, bylaıǵy kezde ázilin aıtyp, «balam, qyzym»,­ dep jadyrap júretin.

Qazaq eliniń qaı túkpirin­de ómirden ozǵan kýrstastary­myzdyń bárine derlik baryp qana qoımaı, otbasylarynyń jaǵ­daıyna qaraılasyp, kó­mek qolyn sozyp otyratyn. Qaı­tarynan 15 kún buryn Uzyn­aǵashta turatyn Álimjan Dáýitov dosymyz dúnıeden ozǵanda bara almaı, qyrqyna Astanadan arnaıy baryp, qatysyp qaıtqan bolatyn. El ishindegi, dostar, kýrs­tastar arasyndaǵy qýanysh pen jaısyz habardy aldymen Eraǵań estıtin. Bárimizge telefon arqyly jazba jiberetin, odan keıin baryp ne isteý ke­rektigin qozǵap, múm­kindik bolmasa, jaqsylyqty telefon so­ǵyp quttyqtaýdy, jaısyz jaı­ bolsa jabyrqaǵan jannyń kóńi­lin aýlap,­ jyly sózben ju­batýdy tapsyratyn.

Qaıbirin aıtaıyq, erteńgi­sin «Eı, qalaısyńdar!» degen Eraǵańnyń telefon qońyraýy­nan oıanatyn kezderimiz qazir saǵymǵa aınalyp bara jat­qan­daı. Birdiń isin kóp bolyp­ jalǵaı almaı, qojyrap baramyz-aý! Adam­dar arasyna adal dáneker bolýdyń uıytqysy da, úlgisi de Eraǵań edi.

Baspada júrgen jerimnen «Egemenge» Eraǵań shaqyrdy. «Egemenge» keldim, qaınap jat­qan qazannyń otyn úrleýshi­ler qatarynan tabyldyq, biraz jurtqa ta­nyldyq. Muny aǵa sharapaty dep bilemin.

«Men Qudaıdan ǵana qor­qamyn», dep týrasyn aıtyp, qarap otyratyn. Sodan shyǵar, órdegiler men tómendegilerdiń kóbi oǵan bata bermeıtin. «Ja­sandy sózden aýlaq bolý kerek. Shyndyqty jazyńdar. Jaq­sylyqty kóre biliń­der. Má­­seleniń tamyryn ashý kerek. Qo­ǵamdaǵy ótkir turǵan qıyn-túıin­der­di qoryqpaı qoz­ǵańdar. Tıisti meke­me­lerdiń kózi jetsin. Sondaı shyndyqty jaz­basańdar, senderge sert, ony gazetke shyǵarmasam, qaıyryla shapqandar tabylsa, senderdi qorǵaı almasam, maǵan sert», deıtin. Sózinde turatyn. Qandaı shabýylǵa da qorǵan bola alatyn.

Er minezdi Eraǵańnyń boıyn­daǵy bir keremet qasıet jumys ornyna adaldyq, óndirgen «óni­mi» sanalatyn gazetti qa­dir­leı bilý edi. Bir jyly redaksııada «aýa raıy» buzylyp, Eraǵań qatardaǵy qyzmetkerge aınaldy. Biraq aıaq tiregen isine de ol «Bul qalaı boldy?» demeı, qyzý kirisip ketti.

Bir kúni kóńilin aýlap barsam, oıynda túk joq, basshylardyń tapsyrmasyn janyn sala oryndap otyr. «Eraǵa kishkene demal­maısyz ba?» deımin. «E-e, demalatyn ýaqyt keledi», dep alyp, kózin jumyp sál otyrdy da, «Qaırat Mámı degen bir jaq­sy azamat bar edi. Jumys usynyp jatyr. Keń kabınetiń bolady, qabyldaý bólmeńde hatshy qyz otyrady. Astyńda mashına. Bári bar», – dedi. Men nıetine rızalyǵymdy bildirip, rahmetimdi aıtyp, «Ondaı jy­ly-jumsaq orynnan maǵan «Ege­men» qymbat»,  dedim de, «Ege­mendegi» jigitter jýrna­lıs­tik jumysty qımasa, zeınetke shyq­qansha «dvornıgin» berer», dedim. Esińde bolsyn, zeınetke shyqqan kúni ketemin», dedi. Muny men jaı áńgimege sanadym. Sóıtsem bir moıyn azamat sertke de, sózge de berik eken.

Zeınet jasyna kelgen kúni, ıaǵnı 5 qańtarda burynǵydaı alshańdaı basyp qabyldaý ból­mesine barsaq, hatshy qyz Er­aǵańnyń kiltti tapsyryp, «Erteńnen bas­tap men zeı­net­ker­min», dep býynyp, túıi­nip ket­kenin jetkizdi. Kúnde aıqara ashyq turatyn esik jabyq. Telefon soǵyp, «Paıǵambar jasyńyz qutty bolsyn!», deımiz. «Rahmet! Endi zeınetker­ shaldy osylaı quttyqtap tursańdar bolady», dedi.

«Biraz demalyp alyp, qaı­tadan keletin shyǵarsyz?».

Sál únsizdikten soń: «Meniń aıt­qan sózimde turatynymdy, eki sóıle­meı­tinim­di bilesiń ǵoı. Jumys istegen kezde istedik. Demalatyn kezde demalýym kerek emes pe?»

70-ke kelgen kúni kerneıletpeı, syr­naılatpaı, ózi kıeli sanaıtyn «Ege­me­nine» óz áýletimen kelip, ujymymen dıdarlasyp, az-kem maqtaýlardyń sheti shyqqanda shekesi tyrysyp, «On­daı artyq sózdiń keregi ne?» dep, neme­releriniń ónerin tamashalatty. Sońynda «Shynymdy aıtaıyn, bárińe rızamyn!», dedi dıdary nurlanyp.

Bir erekshe toqtalar nárse, Eraǵań zeınetke shyqqannan keıin de qol qýsy­ryp qarap jatpady. Rýhanı dúnıemen aınalysty. «О́zge emes, ózim aıtam óz jaıymda» dep Qasym aqyn (Amanjolov) aıtqandaı, birge oqyǵan 50 jýrnalıstiń ómir jolyn, olardyń otbasyn, urpaǵyn qamtyǵan «О́zimiz týraly ózimiz shertken syr» degen jınaq shyǵardy. 460 bet kitapty qurastyrý ońaı bolmaǵany anyq. Qıyndyǵy – qııamet jumysty aıaǵy­na jetkizýi. Bul erlik edi. Eraǵańa ǵana tán tabandylyqtyń arqasynda iske asqany sózsiz. Qazir bul kitap urpaǵy­myzdyń qasterli murasyna aınaldy.

Qatar júrgenniń basyna qıyndyq tússe janynan tabylýdy, dosqa adal bolýdy da biz Eraǵańnan úırendik. Oǵan bir mysal, qoǵam qaıratkeri, aqyn, aýdar­mashy, alǵash ret qazaq rámizderin jurt­qa tanymdyq turǵydan jetkizgen rá­miztanýshy Erbol Shaımerdenuly do­symyz ómirden ótkende tik turyp qyz­­met etti. Qysqa merzimde «Jú­re­gimen ot tasyǵan» atty estelik kitap shyǵarýǵa uıtqy boldy.

Odan keıin alty tomnan tu­ratyn tolyq shyǵarmalar jı­naǵyn jarııalaýǵa tabandy túrde septigin tıgizdi. Sóıtip do­symyzdyń ekinshi ómirine irgetas bolatyn qundylyqtyń negizin qalady. Bul onyń baýyr­daı bolǵan azamatqa kirshiksiz adaldyǵy dep bilemiz.

Ár iske yjdaǵattylyqpen zeıin qoıa­tyn azamattyń artyn­da tórt kitap qaldy. Alǵash­qy­sy Elbasynyń bu­qa­ra­lyq aqparat quraldary salasynda 1997 jyly taǵaıyndaǵan syılyǵynyń tuńǵysh laýreaty atanǵannan keıin gazet­te jarııalanǵan maqalalary toptas­tyryl­ǵan «О́mir degen – jol ústi» kitaby bolatyn. Al «Dostar eske túskende» dep atalatyn jınaǵynda ata-jurty aýy­lynyń adamdary, qa­nattas ósken dostary týraly sa­ǵynyshyn syr etip shertedi.

«Aǵalar eske túskende» dep atala­tyn jınaqty paraqtap otyr­ǵanda, su­ra­pyl soǵystyń kindik qany tamǵan Týǵan­baı aýylyna da zardaby az bolma­­ǵa­nyn, er-azamat oq pen ottyń or­ta­syn­­da júrgende, tyldaǵy adamdar­ da jan­­qııarlyqpen eńbek etkenin derek­ter arqyly, muraǵattan alǵan mán­di má­limettermen beredi. Qıyn kezeń­de Qudaı bólmese, adam bólmegen, judy­ryq­taı jumylǵan alýan ult ókilderi de nazardan tys qalmaǵan. Birinshi ki­tapta da, bul jınaqta da ondaǵan emes, júzdegen adamnyń taǵdyry baıandalyp, aty-jónderi aıtylady. «Otan úshin ot keshkender», «Soǵys órtine shar­pylǵandar: Soǵys balalary» degen eki taqyrypqa toptaǵan sýretterdiń ózi sol zamannyń beınesin bederlep tur­ǵandaı. Olardan ósken urpaqtar da oryn tapqan. Bul degenińiz urpaqtar sabaqtastyǵynyń shejiresi desek jarasady. Osy jınaqtaǵy «Sherhan Mur­­taza» atty maqala mazmundy, re­dak­torlardyń redaktory týraly áńgime óte áserli shyqqan. Aǵa men ininiń syrlasýy desek te bolady.

Kýrstastar shejiresin, dos­tar she­jire­sin, týǵan aýyly Týǵanbaı shejire­sin jazyp qaldyrǵan Eraǵań «Áýlet» dep Smaıyl ata men Kúlásh anadan taraǵan urpaq jaıly sóz ben sýretti ush­tastyra otyryp, albom-kitap jarııa­lady. Bir áýletten taraǵan ul men qyz,­ olardan ósip-óngen nemere, shóbere, shópshek − bári qam­tylǵan. Mundaı úlgini kez kelgen azamat qaǵyp alyp qa­lyp­tastyrsa, bir atanyń bala­lary­nyń jat bolyp ketpeýine, jaqyn bolyp júrýine múmkindik týǵyzary sózsiz.

Eraǵań ózi zeınetke shyq­qan­nan keıin Sheraǵańa jıi­ baryp júrdi. Bir joly «Aby­zy­myzdyń aıbary áli myqty, bárin bilip-sezip otyr. Maǵan qarap, «Zeınetkerim, baıaǵy qalpyńnan óz­germepsiń, kelinge rahmet. Áı, sen osy jalǵan dúnıege aldanbaıtynyń, jal­ǵan sóılemeıtiniń maǵan unaıdy», dedi dep keldi.

Sóz zergeri Ábekeń – Ábish Kekil­baev myna jalǵan dú­nıeden attanǵan kúni úıine bar­dyq. Elbasy da kóńil aıta kelgen eken, ol kisi shyqqansha esik aldynda kúttik. Kele jat­qanda ıirilip tura qaldyq. Qatar turǵandardyń bárine qol berip kele jatyp, Eraǵańa qaıy­­rylyp qaraǵanda: «Men Er­jumanmyn ǵoı, aǵa!» dep edi, «Bilemin, qaıdasyń?». «Úıdemin, zeınetkermin» dedi.

Adamnyń oıǵa alǵanynyń bári oryndala bermeıdi. Kýrs­tastar, dostar, aýyl tarıhy, áýlet týraly qalam terbegen Eraǵań: «Egemen» týraly kitap jazsam, onda basylym kezeńderi, oǵan kýá bolǵan adamdar – bir sózben aıtqanda, gazettiń bir ǵasyrlyq tarıhyn shamam jetkenshe hatqa túsirsem», dep edi. Fánıge attanarynan sanaýly kún buryn sol nıetin oryndaý úshin ótken jyldyń (2018 jyl) 19 aqpanynda 4 bet qoljazbasyn qyzdaryna bastyrǵan bolatyn.

 Bastyryp otyrǵanda: «Ege­menim» týraly qolǵa qalam aldym. Endi ómir bolsa, sonyń basyn qaıyrsam», dep biraz es­telikterdiń tıegin aǵytqan.

Amal ne, aıaqtalmaı qaldy. Alla Eraǵańa ǵumyr bergende «Egemen» týraly da kitap ja­ryq­qa shyǵyp, gazettiń ótken tarıhyna, júzdegen arystardyń, tol­qyn-tolqyn urpaqtyń ómir jo­lyna keıingi jas qanyq bolar edi.

Sodan bolar qazir «Azamat Erekeń er edi ǵoı!» degen sózdi ǵana estısiń. Ulyndaı úkilegen, qyzyndaı aıalaǵan «Egemenniń» bir shoǵyr jasy Eraǵań dese, kózderi mólt-mólt etedi.

Uly jazýshy Muhtar Áýezov­tiń «Qaı istiń bolsyn alǵa basýy, iske asýy úshin eń aldymen nıet, sodan soń kúsh jáne tártip kerek», degen ataly sózin qalqan etip ustaǵan, ony buljytpaı oryndap ótken Eraǵań – Erju­man Smaıyl týraly áli de aıtar estelik barshylyq.