Lıngvıstıkalyq landshaft

Qoǵam • 20 Tamyz, 2020

Lıngvıstıkalyq landshaft

Ábden jaýyr bolǵan taqyrypty qaıta-qaıta qozǵaı berýden múıiz shyqpas deısiń. Alaıda «jylamaǵan bala» bolmaıyq, múmkin bireý-mireý estip qalar degen dámeden maqurym emespiz.

Anar TО́LEÝHANQYZY

Jer-jahandaǵy biraz memlekettiń astanalaryna tabanymyz tıipti. Onyń ishinde ózgeniń otary bolǵany da, eshqashan tizesin eshkimge búkpegeni de, táýelsizdikke biz sııaqty sońǵy 30 jyldyń kóleminde qoldary jetkeni de bar eken. Al astana degen jaı qala emes, sol memlekettiń betke ustar myqty nyshany, kelgen meımanǵa ultynyń tarıhy men bet-beınesin tanytatyn sımvoly tárizdi. Ony áýejaıdan túsken soń jol boıyndaǵy kóshelerge kóz tastap-aq ańǵaryp jatasyń.

Bárin tizbelemeı, ózimizden onsha alys emes Beıjiń, Delı, Bakýdy alaıyqshy. Úndistan aǵylshyndardyń otary bolǵany aıan, alaıda munda tabanymyz tıgen sátten bastap Eski Delıde de, Jańa Delıde de úndi halqynyń ulttyq rýhy menmundalaıtynyn baıqadyq. Al Baký – táýelsizdikti bizben qatar alǵan eldiń astanasy. Biraq Baký kósheleri sizdiń qaı eldiń astanasynda júrgenińizdi esh umyttyrmaıdy. Kóshedegi kórnekiliktiń bári, dúkender men meımanhana, meıramhanalardyń attary deısiz be, tegis ázerbaıjan tilinde. Ishine enseńiz, aldyńyzdan eldiń ulttyq taǵamy shyǵady.

Delı dańǵyldarynan da, Beıjiń kóshesinen de, óz jazýlaryn, óz tilindegi sózderin kóresiz. Osylardyń qaı-qaısysy da syrttan keletin qonaqtardan kende emes. Týrıster de, bylaıǵy issaparmen júrgender de aǵylyp jatyr. Syrt kózge óz mádenıetin qarapaıym ǵana kórinispen baıqata bilgenine eriksiz rıza bolasyń.

Al bizdiń astanamyzda aınalamyzdy qorshaǵan lıngvıstıkalyq landshaft qandaı? О́zimiz-aq bir kóz júgirteıikshi. Iri oıyn-saýyq, saýda oryndarynyń kóbiniń ataýlary jaqsy-aq. «Han Shatyr», «Saryarqa», «Kerýen», «Álem», «Shapaǵat», «Rahmet», «Keremet», «Dýman» syndy jazýlar tilge jeńil, kórer kózge súıkimdi. Biraq ishine enseńiz, qazaqsha jazýy bar býtık tappaısyz ǵoı. EKSPO ótken aýmaqta «MEGA Silk Way» ortalyǵy bar. Nanasyz ba, nanbaısyz ba, osy atshaptyrym úlken ortalyqtyń ishin qansha aralasam da «Altyn alań» degennen basqa birde-bir qazaq tilinde, qazaq álipbıinde mańdaıshasynda jazýy bar, júrekke jyly tıer dúken tappadym. Latyn árpimen «Barys fan-shop», «Balausa Jewelry», «Kazyna Gold» syndy úsh-tórt aralas tildi jazýdy qanaǵat tutpasańyz, ózgege áýre bolmaı-aq qoıyńyz.

Elordaǵa kelgen adam soqpaı ketpeıtin, syrt sáýletimen tartyp turatyn «Han Shatyr» saýda ortalyǵynda 182 býtık bar eken. Sonyń ishinde «Bilezik», «Dıdar» degen eki ǵana qazaqsha jazý taptym. Bul – qaladaǵy osyndaı saýda ortalyqtarynyń bárine tán jaǵdaı. Qysqasy, siz táýelsiz Qazaqstannyń astanasynda emes, ózge memlekette júrgendeı bolasyz.

Saýda ortalyqtarynan shyǵyp kóshe aralasańyz, «Ný panaehalı», «Dorogaıa, ıa perezvonıý» degender men óńsheń Eýropaǵa bet burǵan jat tildi ataýlar arasynda «Kóksaraı», «Dala», «Medeý», «Jibek joly», «Qazan», «Jeti qazyna» tárizdi bas-aıaǵy 30-40-qa jeter-jetpes meıramhana, dámhana, dúken qalyń nópirge jutylyp, ózińizdi Qazaq eliniń astanasynda júr degen áserden alystata beredi.

Biz, sirá, ásire eliktegish halyqpyz. Joǵaryda keltirilgen mysaldardan neni ańǵarýǵa bolady? Bılik tarapynan elordadaǵy iri ortalyqtarǵa ataý berilgende ulttyq erekshelik kádimgideı eskeriledi eken. Al ishine kirseń, mazmun basqasha. Búgingi zaman – jekemenshiktiki. Býtık ıeleri men meıramhana, dámhana, dúken, meımanhana ataýlynyń báriniń qojaıyny – jeke adamdar, óz ortamyzdan shyqqan kásip ıeleri. Endeshe, nege óz qoly ózderine jetken halyq óz ereksheligin saqtamaıdy? Bakýge baryp ázerbaıjannyń, Delıge baryp úndiniń patrıottyǵyna qashanǵy qyzyǵamyz? Nege bizder ana tilimizdi aldymen ózimiz qurmettep, ózgeni de sanasýǵa úıretpeımiz? Soǵan da Úkimet kináli me? Joq, ar jaǵynda ásire eliktep, aǵylshynsha, ıá orys tilinde jazsam bedeldirek, jurtqa ótimdirek bolady degen jaltaqtyq pen óz qaǵynan jerýshilik bar. Muny moıyndaý kerek, áıtpese bizdi qorshaǵan lıngvıstıkalyq landshaft ózgermek emes!

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz