Demografııalyq ósimge ne kedergi?

Qybyrlaǵan qyr asady demekshi, elimizdiń amandyǵy, jurtymyzdyń tynyshtyǵy arqyly sanymyz jyl saıyn kóbeıip keledi. Degenmen, buǵan toqmeıilsýge áste bolmaıdy. О́ıtkeni halyq sany qarqyndy túrde artyp otyrǵan joq. Buǵan ne sebep? Munyń basty sebebin, ıaǵnı osy saladaǵy múmkindigimiz ben áleýetimizdiń joǵary nátıjesin kóre almaýymyzdyń syryn qoǵamǵa etene tanys kóptegen kederginiń aldymyzda myzǵymaı kese kóldeneń turǵanynan izdeýimiz kerek.

Endi joǵaryda atalǵan kederginiń birqataryna toqtala ketsek.

Qazirgi tańda ekonomıkalyq jáne demografııalyq belsendi top ókilderiniń shetelge turaqty turýǵa kóship ketý úlesi keıingi jyldary birtindep artyp otyr. Elge kelýshilerden basqa memleketke qonys aýdarýshylardyń sany anaǵurlym kóp, bul jaǵdaı kádimgi tabıǵı kóshi-qon úderisine múlde uqsamaıdy. Atalǵan jaıt el demografııasyna ońaı soqqy emestigi belgili. Bul óz kezeginde kóshi-qon saıasatyn jetildirý arqyly demografııamyzǵa oń yqpal etý qajettigin uqtyrady. Bul jerde shetelge turaqty turýǵa kóship ketýshilerdiń negizgi bóligi tarıhı otanyna oralýshylar emes, ózimizdiń qarakózder ekenin eskere otyryp, máselege memlekettik deńgeıde taldaý jasap, sebepterdi anyqtap, tıisti jumystar júrgizilýi, dáliregi basqa elge qonys aýdarý­shy qandastarymyzdyń sanyn edáýir tómendetý amaldaryn qarastyrý mańyzdy.

Budan bólek, jol kólik oqıǵalarynan, qurylys nysandarynda bolǵan keleńsiz jaǵdaılardan qaza tapqan, ne densaýlyǵyn nasharlatyp alǵan azamattarymyzdyń kóp­tigi de demografııalyq ósimimizge keri áserin tıgizýde. Sondyqtan osy máselege de joǵary deńgeıde mán berilýi tıis.

Sondaı-aq demografııalyq belsendi jas otbasylardy áleýmettik-ekonomıkalyq, rýhanı qoldaýdyń, qoǵamǵa beıimdeý jumystarynyń jáne basqa da máseleler boıynsha kótermeleý sharalarynyń álsizdigin, ýaqyt talabyna sáıkes kelmeýin, sodan kelip jas otbasylar arasynda ajyrasý deńgeıiniń kóptep oryn alyp otyrǵanyn halyq sanynyń ósimine kesirin tıgizip otyrǵan basty túıtkil dep aıtýǵa bolatyndaı. Buǵan atqarýshy bılik, ǵalymdar, azamattyq qoǵam, BAQ ulttyq qaýipsizdik máselesi retinde qarastyrýy qajet-aq. О́ıtkeni ajyrasý máselesine qatys­ty statıstıka jaǵdaıdyń óte nashar ekenin anyq ańǵartady.

Brıtanııalyq The Economist basylymynyń álemdik reıtınginde Qazaqstan nekeniń buzylýy sany boıynsha 10-orynda tur. Buǵan kelispeýge lajymyz joq sekildi. Sebebi keıingi 10 jyldyń ishinde 1,5 mıllıonǵa tarta ajyrasý faktisi tirkelipti. Buǵan ne aıtýǵa bolady? Ádilet mınıstrliginiń málimetine qarasaq, 2016 jyly 140 840 neke tirkelip, 51 775 neke buzylsa (36,8%), 2017 jyly 141 785 neke tirkelip, 54 948 neke buzylypty (38,7%), al 2018 jyly 138 876 tirkelip, olardyń 54 859-y buzylǵan (39,5%). 2019 jyly 139,5 myń neke tirkelip, 59,8 myń jup ajyrasqan. Bul elimizde jyl saıyn ajyrasý sany kóbeıe túskenin, árbir úshinshi neke buzylatynyn bildiredi.

Aınalyp kelgende, bul sandar elimizde tolyq emes otbasylar kóbeıip, jelkildep ósýi tıis talaı bala tiri jetim bolyp qal­ǵa­nyn kórsetedi. Ajyrasqandardyń 80 pa­ıy­zynan astamynyń ortaq balalary bar. Al ata-anasynyń ajyrasýy saldarynan balalardyń psıhologııalyq zardap shegetini bólek áńgime.

Elimizde ajyrasý faktileriniń kóptigin, onyń sebebi men saldaryn halyq bilip otyr. Bul jóninde málimetterge qanyq jastarymyzdyń kópshiligi keleshekte otbasy qurýǵa qorqaqtap, jeke ómir súrý jolyn tańdaýǵa bet bursa, túıtkildiń tóresi sonda bolady. О́z erkimen jalǵyzbastylyqty tańdaǵandar qatary artsa, elimizdiń keleshegi ne bolmaq?

Biz dál osy máselede, durysy ajyrasý deńgeıin barynsha tómendetýge qatysty tıimdi sheshim qabyldamasaq, demografııalyq ósimniń tómen deńgeıinen aspaımyz. Sebebi árbir otbasynyń ajyrasýy el demografııasyna tóngen qaýip.

Jalpy, demografııamyzǵa qater tóndi­retin kez kelgen másele óz sheshimin tabýy kerek. Biz úshin óz halqymyzdyń sanyn qar­qyndy túrde arttyrý – ulttyq qaýip­siz­digimizdi nyǵaıtýdyń, el men jerdiń tutas­tyǵyn saqtaýdyń negizgi joly.