Пирамида пішінді сұлу шыңды көргенде қарт тарихқа қадау-қадау із қалдырған алып тұлғалардың сұлбасы елестейді. Сіз, мүмкін заңғар көкке ұмсынып, мызғымастай мелшиіп тұрған құздар қаншама деп сөзімізге келіспессіз... Бірақ ол өзгеден оқшау, басқадан дара. Құдды, хас шебердің қолымен мүсінделгендей. Көздің жауын алатындай мәрмәрлі бір бетіне тоқталмағанның өзінде, басында ұдайы маңғаз бұлттың «жіпсіз байланып» қала беретінін ескерсеңіз де жеткілікті. Жіпсіз байлану демей не дейсіз: бұлт дамылдаса табиғаттың мың-миллион дыбыстан құралған теңдессіз симфониясы орындалып жатқандай болады. Сонда жапондықтар жабыла әспеттейтін Фудзияма тауы қызық еместей, бізге!

Тәубе, қазақ даласы ғасыр толғағында не бір алып перзент-тауларды дүниеге әкелді. Баяғы бір тарғалаңда басынан мың тайлағы босқан Қаратауды айтыңыз; Тұтас түркіге алтын тақ болған, Асанқайғыша айтқанда, ат тұяғымен шалғанда арғы шеті мен бергі шеті алты айлық аумақты алатын қарт Алтайды атаңыз; Хауана мен Адамата жұмақтан қуылып, жер бетіндегі ыстық та, қағыр мекенге тап болғанда Алладан тілеген тілегінің құдіретімен кез болған «иранбағы» – Алатауды айналып-толғаныңыз; хас сұлудың жанарындай Сексен көлді көкірегінде тербеп, бұлықсыған Бурабайды бауырына басқан Ақан серінің Көкшесін еске түсіріңіз; Ұшар биігін ұлар жайлаған, даланың дара перезенті хан Жошы жатқан Ұлытау сынды, тағы басқа тауларды оймен өлшеп, санамен саралап көріңізші: қазақ үшін қай-қайсысы да теңдессіз биік таулар. Ал біз сөз еткелі отырған қазақ жерінің ең биік нүктесі атанған Хантәңірі ше?
Ұлы далада биіктігі 6 мың метрден асатын он екі тау бар болса, олардың арасындағы ең биігі осы Хантәңірі. Әлгі бір Ньютон шал айтты дейтін «өзіне дейінгілердің иығында тұрған биік тұлғадай» шүбәсіз, шексіз асқақ. Бәлкім, содан болар, осы бір тау жайлы оқтын-оқтын ой қыдыртқанда, бір құдіретті сезімнің бесігіне бөленетініңіз. Көкке тырмысқан көп-көп сеңгірдің ішінен, хакімше болғанда, саусағын аспанға жайып, айға талпынған жас жүректің сұлу бір суретін көретіндейсіз. Талпыну демекші, тау баласының тауға қарап өсетіні ақиқаттан болса керек. Өйтпесе «Хантәңірінің етегі – Райымбек батырдың мекені» деп бұл халық бәтуәлі сөзін босқа рәсуа етпек пе? Болмаса осы таудың етегінде ержеткен ақиық ақын Мұқағали Мақатаев: «...Тау дейтін алып жүрек ана туған, мен – таулықпын! Таудан мен жаратылғам...», деп айтар ма еді, айтпас па еді, кім білсін?!
Бағзыдан жеткен бәдізнамаларға сүйенсек, Хантәңірі – тұтас түркіге ортақ тау деседі. Оған да дәлел жоқ емес: зерттеушілердің пайымынша, осы атаудың «хан» және «тәңір» деген екі сөзден құралуы бекер емес-ті. Әуелі алғы сыңары туралы сөз жарыстырсаңыз, ат басын тұп-тура түркілік дәуірге тіреп таңырқайсыз. Сөйтесіз де, «хан» сөзінің кәдімгі өзіңіздің төл сөзіңіз екеніне сенесіз.
Ал екінші сыңары ше? Ол туралы салғырт сөйлеу түгілі үстірт ойлауға қақыңыз жоқ. Неге дейсіз бе? Ең алдымен әңгіменің ауанын сәл-пәл әрірекке бұрып көрелік. Осы тау Нарынқол, Кеген өңірлерінде 1960 жылға дейін жергілікті тұрғындар тілінде «Хантеңгір» деп аталып келіпті. Мұны неге айтамыз? Өйткені біздің байламымызша, «Хантеңгір» – қасиетті сөз болған. Сіз, тіпті, мұны орыстың «Хан тенгир» деген сөзімен шатастырмауға тиіссіз.
Том-том тарихнаманы қал-қадерінше аударып-төңкерген тарихшы мамандар Хантәңірі атауының екінші сыңарындағы теңгір (тәңірі) ежелгі шумер тілінде дингер – «құдай», «аспан» дегенді білдіретінін алға тартады. Ал көне түркі тілінде тәңірі – «аспан», «құдай», «әмірші», «билеуші»; Моңғол тілінде тэнгэр – «аспан», «көк» деген мағыналарға ие екендігін айтады. Осы орайда түркітанушы ғалым Аманқос Мектептегінің мына бір пікірін айта кетуге тиіспіз. Ол: «Алатаудың әуелгі аты – Тәңіртақ... Тәңіртақтың биік шыңы – Хантәңірі... Қазақтың «Құдіреттің күшін көрем десең, тауға бар» деуі бекер айтылмаған. Ежелгі дәуірде Хантәңірі исі түріктің сыйынатын қасиетті орны болған. Түріктердің өздері де олардың ата-бабалары ежелгі уақыттарда Хантәңірі тауында және Алтайда тұрыпты», дейді.
Бұған қоса бүгінде осы таудың шығыс бөлігіне иелігі жүрген Қытайдың осыдан 1200 жыл бұрынғы жазбаларында да мол дерек кездесетін көрінеді. Олар өз тілдік стиліне қарай бізден басқаша атаса, Аспантаудың оңтүстігіндегі бізбен атам заманнан төскейде малы қосылған айырқалпақты ағайын тілінде бұл тау «Кан-Тенгири» деп аталады. Ол ол ма, күн батар алды осы шыңның басына дамыл алған кешкі нұр құдды қарға аунаған сайын күреңіте түсетін қырдың қызыл түлкісіндей ғажайып түске оранады. Жергілікті қазақ осы таңғажайып көрініске қарап бұл биікті «Қантау» деп әспеттесе, көрші қырғыз ағайын «Қантоо» деп ұлықтайды.
Иә, түркінің тауы екеніне дәлел атынан бұл да аз десеңіз, тағы бір мысал айталық. 1964 жылы Қазақ Ғылым академиясының көне жазба ескерткіштерді зерттеуге жасақталған экспедициясы осы өңірде болып қайтады. Академик І.Кеңесбаев басқарған зерттеуші топ Хантәңірі тауының бір тармағы, Лабасы тауының батысындағы 20 шақырым жердегі Қарқара өзені бойынан көне түркі жазуы бар тас мүсінді тапқан болатын. Оны сол экспедиция мүшелері Ғ.Мұсабаев пен Ғ.Айдаров талдап оқып, оның осыдан екі жарым мың жыл бұрын болып өткен Алаша ханға арналғанын, көне түркі алфавитімен жазылғанын растаған.
Жалпы, Солтүстік Жер шарындағы ең биік нүкте – Хантәңірі түркінің тауы екені даусыз. Бұдан соң «қарт Таянь-Шаньның жүрегі, көк аспанның тірегі» болған Хантәңірінің кеуде тұсыңыздағы алар орны биіктемей көрсін?!
Петропавлда жаяу жүргінші көлік астына түсті
Аймақтар • Бүгін, 22:05
Алматы ХҚО-лары мемлекеттік қызметтерді қашықтан алуға шақырды
Қоғам • Бүгін, 21:18
Пандемия аяқталғаннан кейін коронавирустық инфекция неге айналады?
Коронавирус • Бүгін, 20:55
Асқар Мамин жаңа министрлерді таныстырды
Үкімет • Бүгін, 20:24
Қызылордада IT маманы «Бастау» жобасын оқып, тоқыма өнімдерін шығаруды қолға алды
Аймақтар • Бүгін, 19:56
Қызылордада мемлекеттік бөбекжай-бақша ашылды
Аймақтар • Бүгін, 19:39
Open Shymkent бірыңғай сервис порталы құрылады
Аймақтар • Бүгін, 19:25
Банкте ипотекасы бар азаматтарға салық жеңілдігі беріледі
Экономика • Бүгін, 19:00
Кәсіпкерлер «Almaty Business - 2025» бағдарламасын пайдалана ала ма?
Экономика • Бүгін, 18:58
Мектептегі «бомба»: Ақтөбе полициясы 600-ден астам адамды эвакуациялады
Оқиға • Бүгін, 18:52
Ресейде тұрғындарды қар басып қалды
Әлем • Бүгін, 18:51
Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрамында ротация жасалды
Саясат • Бүгін, 18:48
«Almaty Finance» бизнеске қолдау көрсету бағдарламалары кеңейтілді
Экономика • Бүгін, 18:35
Доллардың ертеңгі құны қандай болады?
Экономика • Бүгін, 18:30
Шымкентте бұқаралық спортпен айналысушылар саны артады
Аймақтар • Бүгін, 18:22
"Бедеуліктен емдеймін" деген әйелге сот ісі басталды
Оқиға • Бүгін, 18:15
Жарылғыш зат жеп қойған әйел бар тісінен айырылды
Әлем • Бүгін, 18:10
Мұхтар Тілеуберді қос қызметті қатар атқармақ
Тағайындау • Бүгін, 18:08
Ұлттық экономика министрі тағайындалды
Тағайындау • Бүгін, 17:55
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі тағайындалды
Тағайындау • Бүгін, 17:55
Шымкент «Кundelik.kz» жүйесін қолдануда республикада бірінші орында
Аймақтар • Бүгін, 17:50
Елордада карантинді бұзғандарға қанша теңге айыппұл салынды?
Елорда • Бүгін, 17:47
Үкіметтің жаңа құрамы жарияланды
Қазақстан • Бүгін, 17:47
Мәжіліс Премьер-Министрдің орынбасарлары лауазымына ұсынылған кандидатуралармен келісті
Парламент • Бүгін, 17:40
Шетелдіктердің Қазақстанда уақытша тұру мерзімі ұзартылды
Қазақстан • Бүгін, 17:35
Атырауда шикізаттық емес өнімдер экспортының көлемі артады
Экономика • Бүгін, 17:27
Ұлттық кеңестің бесінші отырысы қашан өтетіні айтылды
Қоғам • Бүгін, 17:15
Атырауда 558 мас жүргізуші жазаланды
Аймақтар • Бүгін, 17:14
Алматыда Қуат Хамитовтың соты өтіп жатыр
Спорт • Бүгін, 17:06
Словакияда тұрғындарға серуендеуге тыйым салынды
Әлем • Бүгін, 17:00
Қызылордада абақтыдағылар астау жасап жатыр
Аймақтар • Бүгін, 16:54
Экс-депутат QazIndustry-де жаңа қызметке тағайындалды
Тағайындау • Бүгін, 16:42
Қазақстанда ерікті вакцинадан қайтыс болса қанша теңге төленеді?
Медицина • Бүгін, 16:41
Нұр-Сұлтанда қалалық парктер 2021 жылы қалай түрленеді?
Елорда • Бүгін, 16:36
Алматыда модульді госпиталь қайта ашылады
Аймақтар • Бүгін, 16:32
Президенттің апталық жұмысына бейне шолу
Видео • Бүгін, 16:32
Елордада 18 қаңтардан бастап ХҚКО-ның жұмыс уақыты өзгереді
Қоғам • Бүгін, 16:28
Антикор Сапар Нұрашевтың ұсталғанына қатысты пікір білдірді
Оқиға • Бүгін, 16:15
Қар құрсауынан 50-ден астам көлік құтқарылды
Қоғам • Бүгін, 16:10
Мефедрон сатқан екі петропавлдық ұзақ жылға сотталды
Аймақтар • Бүгін, 15:41
«Egemen Qazaqstan» газетінің бас редакторы тағайындалды
Тағайындау • Бүгін, 15:27
Экс-депутат бас басылымға қызметке келді
Тағайындау • Бүгін, 15:16
Қостанайда сирек кітаптар көрмесі ашылды
Әдебиет • Бүгін, 15:08
Шымкентте қоғамдық көлік жүргізушілерінің мәдениетін қалыптастыратын курс ашылады
Аймақтар • Бүгін, 14:59
Әлеуметтік желі арқылы жарылғыш зат сатпақ болған Ресей азаматы ұсталды
Аймақтар • Бүгін, 14:47
Биыл Шымкентте 36 маршрут субсидияланады
Аймақтар • Бүгін, 14:30
«Almaty Business-2025» аясында 8 млрд теңгеге 40-тан астам жобаның қаржыландырылуы мақұлданды
Экономика • Бүгін, 14:20
Үстел теннисінен ел чемпиондары анықталды
Спорт • Бүгін, 14:05
Бокстан ел біріншілігі басталды
Спорт • Бүгін, 13:46
Алматыда 500-ден астам бизнес нысандары тексерілді
Қоғам • Бүгін, 13:38
Қызылордада есірткі тасымалдаған тұрғын ұсталды
Аймақтар • Бүгін, 13:14
Ұлы сарынның сарқыты – Жамбыл жырау
Руханият • Бүгін, 13:00
Сенаторлар жол қозғалысына қатысты заң жобасын қарайды
Үкімет • Бүгін, 13:00
Үйді бөлісе алмаған балалары анасын соққыға алған
Қоғам • Бүгін, 12:53
Елордада 18 қаңтардан бастап кафелер мен мейрамханалар қалай жұмыс істейді
Елорда • Бүгін, 12:47
Петропавлда полицейге шабуыл жасаған ер адам қолға түсті
Оқиға • Бүгін, 12:42
Димаш АҚШ президентін ұлықтау апталығының ашылу салтанатында өнер көрсетті
Әлем • Бүгін, 12:32
Анықтамасыз келген 431 қазақстандықтың ПТР-талдаулары теріс нәтиже көрсетті
Қазақстан • Бүгін, 12:20
Телемұнарадан түсе алмай қалған жігіт құтқарылды
Аймақтар • Бүгін, 12:09
Қапшағайдағы мұз жамылғысы желі қолданушыларының назарын аудартты
Фотогалерея • Бүгін, 11:59
Бір адам қайтыс болған: Қостанай облысында тұрғын үй өртеніп кетті
Оқиға • Бүгін, 11:55
Балаларға арналған жәрдемақы дауынан кейін Нидерланд үкіметі отставкаға кетті
Әлем • Бүгін, 11:50
«Almaty Business-2025» аясында 8 млрд теңгені құрайтын 40 жоба қаржыландырылады
Қоғам • Бүгін, 11:45
Covid-19: Вакцина салдырған 13 адамның беті сал болып қалған
Әлем • Бүгін, 11:40
Шымкентте карантин талаптарын бұзғандарға айыппұл салынды
Аймақтар • Бүгін, 11:35
Теміржол билеттері қымбаттайды
Қазақстан • Бүгін, 11:19
Түркі елдері халықаралық ұйымдары Әзербайжанға барды
Руханият • Бүгін, 11:13
Әлемге танымал үш ірі компания Беларусьтегі әлем чемпионатынан бас тартты
Әлем • Бүгін, 11:03
Ауа райы • Бүгін, 10:56
Көлсай мен Қайыңдыда коньки тебуге бола ма?
Экология • Бүгін, 10:48
Ұқсас жаңалықтар