Пирамида пішінді сұлу шыңды көргенде қарт тарихқа қадау-қадау із қалдырған алып тұлғалардың сұлбасы елестейді. Сіз, мүмкін заңғар көкке ұмсынып, мызғымастай мелшиіп тұрған құздар қаншама деп сөзімізге келіспессіз... Бірақ ол өзгеден оқшау, басқадан дара. Құдды, хас шебердің қолымен мүсінделгендей. Көздің жауын алатындай мәрмәрлі бір бетіне тоқталмағанның өзінде, басында ұдайы маңғаз бұлттың «жіпсіз байланып» қала беретінін ескерсеңіз де жеткілікті. Жіпсіз байлану демей не дейсіз: бұлт дамылдаса табиғаттың мың-миллион дыбыстан құралған теңдессіз симфониясы орындалып жатқандай болады. Сонда жапондықтар жабыла әспеттейтін Фудзияма тауы қызық еместей, бізге!

Тәубе, қазақ даласы ғасыр толғағында не бір алып перзент-тауларды дүниеге әкелді. Баяғы бір тарғалаңда басынан мың тайлағы босқан Қаратауды айтыңыз; Тұтас түркіге алтын тақ болған, Асанқайғыша айтқанда, ат тұяғымен шалғанда арғы шеті мен бергі шеті алты айлық аумақты алатын қарт Алтайды атаңыз; Хауана мен Адамата жұмақтан қуылып, жер бетіндегі ыстық та, қағыр мекенге тап болғанда Алладан тілеген тілегінің құдіретімен кез болған «иранбағы» – Алатауды айналып-толғаныңыз; хас сұлудың жанарындай Сексен көлді көкірегінде тербеп, бұлықсыған Бурабайды бауырына басқан Ақан серінің Көкшесін еске түсіріңіз; Ұшар биігін ұлар жайлаған, даланың дара перезенті хан Жошы жатқан Ұлытау сынды, тағы басқа тауларды оймен өлшеп, санамен саралап көріңізші: қазақ үшін қай-қайсысы да теңдессіз биік таулар. Ал біз сөз еткелі отырған қазақ жерінің ең биік нүктесі атанған Хантәңірі ше?
Ұлы далада биіктігі 6 мың метрден асатын он екі тау бар болса, олардың арасындағы ең биігі осы Хантәңірі. Әлгі бір Ньютон шал айтты дейтін «өзіне дейінгілердің иығында тұрған биік тұлғадай» шүбәсіз, шексіз асқақ. Бәлкім, содан болар, осы бір тау жайлы оқтын-оқтын ой қыдыртқанда, бір құдіретті сезімнің бесігіне бөленетініңіз. Көкке тырмысқан көп-көп сеңгірдің ішінен, хакімше болғанда, саусағын аспанға жайып, айға талпынған жас жүректің сұлу бір суретін көретіндейсіз. Талпыну демекші, тау баласының тауға қарап өсетіні ақиқаттан болса керек. Өйтпесе «Хантәңірінің етегі – Райымбек батырдың мекені» деп бұл халық бәтуәлі сөзін босқа рәсуа етпек пе? Болмаса осы таудың етегінде ержеткен ақиық ақын Мұқағали Мақатаев: «...Тау дейтін алып жүрек ана туған, мен – таулықпын! Таудан мен жаратылғам...», деп айтар ма еді, айтпас па еді, кім білсін?!
Бағзыдан жеткен бәдізнамаларға сүйенсек, Хантәңірі – тұтас түркіге ортақ тау деседі. Оған да дәлел жоқ емес: зерттеушілердің пайымынша, осы атаудың «хан» және «тәңір» деген екі сөзден құралуы бекер емес-ті. Әуелі алғы сыңары туралы сөз жарыстырсаңыз, ат басын тұп-тура түркілік дәуірге тіреп таңырқайсыз. Сөйтесіз де, «хан» сөзінің кәдімгі өзіңіздің төл сөзіңіз екеніне сенесіз.
Ал екінші сыңары ше? Ол туралы салғырт сөйлеу түгілі үстірт ойлауға қақыңыз жоқ. Неге дейсіз бе? Ең алдымен әңгіменің ауанын сәл-пәл әрірекке бұрып көрелік. Осы тау Нарынқол, Кеген өңірлерінде 1960 жылға дейін жергілікті тұрғындар тілінде «Хантеңгір» деп аталып келіпті. Мұны неге айтамыз? Өйткені біздің байламымызша, «Хантеңгір» – қасиетті сөз болған. Сіз, тіпті, мұны орыстың «Хан тенгир» деген сөзімен шатастырмауға тиіссіз.
Том-том тарихнаманы қал-қадерінше аударып-төңкерген тарихшы мамандар Хантәңірі атауының екінші сыңарындағы теңгір (тәңірі) ежелгі шумер тілінде дингер – «құдай», «аспан» дегенді білдіретінін алға тартады. Ал көне түркі тілінде тәңірі – «аспан», «құдай», «әмірші», «билеуші»; Моңғол тілінде тэнгэр – «аспан», «көк» деген мағыналарға ие екендігін айтады. Осы орайда түркітанушы ғалым Аманқос Мектептегінің мына бір пікірін айта кетуге тиіспіз. Ол: «Алатаудың әуелгі аты – Тәңіртақ... Тәңіртақтың биік шыңы – Хантәңірі... Қазақтың «Құдіреттің күшін көрем десең, тауға бар» деуі бекер айтылмаған. Ежелгі дәуірде Хантәңірі исі түріктің сыйынатын қасиетті орны болған. Түріктердің өздері де олардың ата-бабалары ежелгі уақыттарда Хантәңірі тауында және Алтайда тұрыпты», дейді.
Бұған қоса бүгінде осы таудың шығыс бөлігіне иелігі жүрген Қытайдың осыдан 1200 жыл бұрынғы жазбаларында да мол дерек кездесетін көрінеді. Олар өз тілдік стиліне қарай бізден басқаша атаса, Аспантаудың оңтүстігіндегі бізбен атам заманнан төскейде малы қосылған айырқалпақты ағайын тілінде бұл тау «Кан-Тенгири» деп аталады. Ол ол ма, күн батар алды осы шыңның басына дамыл алған кешкі нұр құдды қарға аунаған сайын күреңіте түсетін қырдың қызыл түлкісіндей ғажайып түске оранады. Жергілікті қазақ осы таңғажайып көрініске қарап бұл биікті «Қантау» деп әспеттесе, көрші қырғыз ағайын «Қантоо» деп ұлықтайды.
Иә, түркінің тауы екеніне дәлел атынан бұл да аз десеңіз, тағы бір мысал айталық. 1964 жылы Қазақ Ғылым академиясының көне жазба ескерткіштерді зерттеуге жасақталған экспедициясы осы өңірде болып қайтады. Академик І.Кеңесбаев басқарған зерттеуші топ Хантәңірі тауының бір тармағы, Лабасы тауының батысындағы 20 шақырым жердегі Қарқара өзені бойынан көне түркі жазуы бар тас мүсінді тапқан болатын. Оны сол экспедиция мүшелері Ғ.Мұсабаев пен Ғ.Айдаров талдап оқып, оның осыдан екі жарым мың жыл бұрын болып өткен Алаша ханға арналғанын, көне түркі алфавитімен жазылғанын растаған.
Жалпы, Солтүстік Жер шарындағы ең биік нүкте – Хантәңірі түркінің тауы екені даусыз. Бұдан соң «қарт Таянь-Шаньның жүрегі, көк аспанның тірегі» болған Хантәңірінің кеуде тұсыңыздағы алар орны биіктемей көрсін?!
Нұр-Сұлтанда спорт кешенінің бассейнінен қыздың мәйіті табылды
Аймақтар • Кеше
Бірнеше облыста боран соғып, аяз болады
Қазақстан • Кеше
COVID-19 ауыр ағымын алдын-ала болжаудың әдісін тапты
Коронавирус • Кеше
“QI-Trade Kazakhstan” қаржылық пирамидасының екі директоры ұсталды
Қазақстан • Кеше
Соққан жел нысандарды қиратқан
Аймақтар • Кеше
Батыс Қазақстанда 15 мектепке шағын автобус берілді
Аймақтар • Кеше
Атыраулық оқушының өнері АҚШ әншісін тәнті етті
Аймақтар • Кеше
Аймақтар • Кеше
Бүгін «Қайрат» сырт алаңда «ВитЭнге» қарсы ойнайды
Спорт • Кеше
Шетелден келген 3 қазақстандықтан коронавирус анықталды
Қазақстан • Кеше
Спорт • Кеше
Ақтөбе облысында базар жанып кетті
Аймақтар • Кеше
2021 жылы азаматтарды апта сайын қабылдаймыз – елорда әкімі
Аймақтар • Кеше
Нұр-Сұлтан қаласы «қызыл» аймаққа енді
Аймақтар • Кеше
2021 жылы автобустарды 80 пайызға жаңарту көзделуде
Аймақтар • Кеше
Коронавирустық белгілері бар пневмонияның 71 жағдайы тіркелді
Коронавирус • Кеше
Атырауда БАҚ өкілдеріне 500 мың теңгенің сыйлығы берілді
Аймақтар • Кеше
Елімізде тағы 599 адам коронавирустан емделіп шықты
Коронавирус • Кеше
Қазақстанда өткен тәулікте 972 адамнан коронавирус анықталды
Коронавирус • Кеше
Алдағы бес жылда Алматы облысында 5 млн. 400 мың шаршы метр тұрғын үй салынады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Петропавл тұрғыны өз үйінен мыңға жуық оқ тауып алған
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Өскемендік жауынгерлер шеберлігін шыңдады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Желіде полицияға шабуылдаған ер адамның видеосы тарады
Қоғам • 15 Қаңтар, 2021
Түркістан облысында 1500 шақырымнан астам жол жөнделді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Одақтың басты күші - ЕАЭО елдерінің экономикаларының бірін-бірі толықтыруы
Экономика • 15 Қаңтар, 2021
Алматыда пәтерде жалғыз қалып қойған 2 жасар бала құтқарылды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Бортта темекі шеккен ер адам елорда әуежайында ұшақтан түсірілді
Қазақстан • 15 Қаңтар, 2021
Мәскеуге жеткізілген 10 миллионға жуық медициналық қолғап қолданылған болып шықты
Әлем • 15 Қаңтар, 2021
ҚР Президенті: Мәжілістің жаңа құрамы халықтың әл-ауқатын жақсартуға баса көңіл бөлуі тиіс
Президент • 15 Қаңтар, 2021
СҚО-да басқа өңірлерден қоныс аударатындарға 714 баспана салынады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Қасым-Жомарт Тоқаев Индонезия Президентіне көңіл айтты
Президент • 15 Қаңтар, 2021
Президент Парламент Мәжілісінің пленарлық отырысына қатысты
Президент • 15 Қаңтар, 2021
Ресей Ашық аспан келісімінен бас тартты
Әлем • 15 Қаңтар, 2021
Қызылордалық зияткер баламалы қуат көзін ойлап тапты
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Алтын Емел ұлттық паркіне инвесторды анықтауға ашық байқау жарияланды
Экология • 15 Қаңтар, 2021
Гүлшара Әбдіқалықова облыстық мәслихат сессиясына қатысты
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Қазақстанда алғаш рет: ЕҰУ үзіліссіз 10 сағат тікелей эфир өткізді
Білім • 15 Қаңтар, 2021
Алматы облысында жалпы өңірлік өнімді 5 трлн. теңгеге жеткізу көзделеді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Шығыс Қазақстанда шектеу шаралары ұзартылады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Алматы облысында 34 мың орынды мектеп салынады
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Оралда қолына шприц ұстап, көшеде жүрген адам ұсталды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Инвестициялық кірістен БЖЗҚ комиссиясының шекті мәні 73%-ға төмендетілді
Қаржы • 15 Қаңтар, 2021
Нұр-Сұлтандағы карантиндік шаралар туралы қаулы жаңартылды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Нұр-Сұлтанда биыл крещение рәсімі өтпейді
Елорда • 15 Қаңтар, 2021
Атырауда жоғалған 3 адам аман-есен табылды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Алматының әкімі міндетін аяқтаған депутаттарға алғысын білдірді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Алматы облысының 2021-2025 жылдарға арналған даму бағдарламасы бекітілді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Театр сыншылары үздіктерді анықтады
Руханият • 15 Қаңтар, 2021
Ауа райына байланысты 6 облыста дауылды ескерту жарияланды
Қазақстан • 15 Қаңтар, 2021
Алматыда індеттің өршуіне байланысты тәртіп күшейтілді
Қоғам • 15 Қаңтар, 2021
Көлсай көлдері, Алтын Емел, Шарын ұлттық парктерінде инвесторға байқау жарияланды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Отандық бизнесті қолдау шаралары артатын болады
Қазақстан • 15 Қаңтар, 2021
Атырауда облыстық мәслихаттың хатшысы сайланды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Павлодарлық тұрғын жарты тонна балықты заңсыз тасымалдаған
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Қарағанды облыстық мәслихатының құрамы жаңарып, бұрынғы хатшысы орнында қалды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Он күн ішінде Үкімет құрамы таныстырылады
Үкімет • 15 Қаңтар, 2021
«Елбасының кітапханасының» жаңа директоры тағайындалды
Тағайындау • 15 Қаңтар, 2021
Павлодарлық жүргізуші 5 жыл бұрын есептен шығарылған нөмірмен жүрген
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Жедел жәрдемнің қатысуымен болған апат: медициналық қызметкер қайтыс болды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Асқар Мамин Премьер-Министр болып тағайындалды
Үкімет • 15 Қаңтар, 2021
Қазақстанда 33 жыл бойы өзгермей тұрған рекорд жаңарды
Қоғам • 15 Қаңтар, 2021
Ресей азаматы Қазақстанда 13 жыл құжатсыз тұрған
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Атырауда коронавирус жұқтырғандар 85 адамға көбейді
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Сенат Төрағасы Парламенттің алдағы жұмысына пікір білдірді
Парламент • 15 Қаңтар, 2021
Дариға Назарбаева Мәжілістің Экономикалық реформалар жөніндегі комитеті құрамына кірді
Парламент • 15 Қаңтар, 2021
Айгүл Құспан жаңа қызметке тағайындалды
Тағайындау • 15 Қаңтар, 2021
Түркіменстан мен Ауғанстан жаңа көлік жобасын іске қосты
Әлем • 15 Қаңтар, 2021
Алматыда қалалық мәслихаттың хатшысы сайланды
Аймақтар • 15 Қаңтар, 2021
Ұқсас жаңалықтар