Qazaq tarıhyndaǵy qara qarippen tańbalanǵan qasiretti ashtyqtyń zardaby týraly az aıtylǵan joq. Kóptegen tarıhı derekte, kórkem shyǵarmada túrli taǵdyr ıeleriniń qaıǵyly hali, jazyqsyz kúıi beınelendi.
Boz dalany baýyryna basyp bozdaǵan, qasiret kúıin kúńirene shertken qaraly eldiń qalyń qaıǵysy ǵalamdy teńseltti. Azaby mol aýyr kezeńniń aqıqaty talaı jyldardan keıin ǵana arshylyp, aıtyla bastady. Talaı ýaqyt boıy tar qapasta jatqan derekterdiń deni jalǵannyń jaryǵyna shyqty.
Goloshekınniń «Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» degen uranynyń kesirinen elimizdiń barlyq óńirin ashtyq jaılady. Mundaı qasiretti kezeń Áýlıeata óńirinde de oryn aldy. Jambyl oblysynyń memlekettik arhıvinde saqtaýly turǵan qujattarǵa qarasaq, zulmattyń zardaby jergilikti halyqqa ońaı tımegenin kórýge bolady.
Jalpy, qazaq dalasynda ashtyqtyń bir emes, birneshe ret bolǵany tarıhtan belgili. Máselen, 1914 jyldan 1921 jylǵa deıin sozylǵan ashtyqtyń da kesiri elge az tıgen joq. Osy qasiretti kótergen Turar Rysqulov 1917 jyly sol kezdegi Syrdarııa oblysynyń basshylaryna hat joldaıdy. Ult qaıratkeri óz sózinde «Áýlıeata ýezinde keıbir aýyldar tutastaı joıylǵan, keı jerlerde 2-3, tipti 4 bolystyń basyn biriktirip, bir bolys qurýǵa bolady. Ýezdegi qyrylyp jatqan mal sanynda esep joq, júzdegen myńy ólim-jitimge ushyraǵan», deıdi. Osydan-aq sol kezdegi jaǵdaıdyń qanshalyqty aýyr bolǵany túsinikti. Sondaı-aq arhıv derekterine súıensek, 1918 jyly Áýlıeata ýezinde 390 myń halyq bolsa, 1920 jyly 151 myńǵa deıin kemigen. Eki-aq jyldyń arasynda jergilikti halyqtyń teń jartysy ashtyqtan opat bolyp, taǵdyr tálkegimen bosyp ketken. Bir ǵana Sarysý aýdanynda 1930 jyly jalpy mal basy 472 myń 364 bolsa, 1933 jyly nebári 3567 bas mal ǵana qalǵan. Al ashtyqtyń sol kezdegi Áýlıeata óńiriniń barlyq aýdanyn jaılaǵanyn eskersek, qyrylǵan maldyń sanynda esep joq deýge bolady.
Ashtyqtyń qasireti el arasynda «Kishi jylan», «Úlken jylan» degen ataýlarmen de belgili. Qazaq dalasyn otarlaý saıasatynyń salqyny otyzynshy jyldary halyqty taǵy da ashtyqqa ushyratty. Bul týraly biraz derek Jambyl oblystyq memlekettik arhıviniń 50-qorynda saqtalǵan. «Úlken jylan» atalyp ketken 1932 jylǵy ashtyq kezinde de talaı el bosyp ketti. Ashtyqtan ólgenderdiń sanynda da esep joq. Sol jylǵy ashtyq týraly Turar Rysqulov Stalın, Kaganovıch, Molotovtarǵa hat jazyp, qazaqtardyń aýyr halin ashyna baıandaıdy. Hattyń «Qarasha aıynda qonysynan aýǵandardyń hal-jaǵdaıy Qazaqstannyń óz ishinde de máz emes. Kóptegen qalalar (Áýlıeata, Shymkent, Semeı, Qyzylorda jáne taǵy basqa) men temir jol stansııalarynda ólgen qazaqtardyń máıitin kún saıyn qala syrtyna alyp ketip jatady. Shý aýdanynda, aýdan ortalyǵy Novo-Troısk aýylynda kún saıyn 10-12 qazaq óledi», degen joldarynan da ulttyń basyna túsken aýyr náýbetti kóremiz. Jantúrshigerlik derekter budan ári jalǵasady.
Al 1933 jylǵy qańtar aıynyń ekinshi beskúndiginiń ózinde-aq 24 adamnyń súıegi tabylǵany, basy aýǵan jaqqa bosqan áıelderdiń jolda qaraqshylardyń shabýylyna tap bolyp, sharasyzdan balalaryn sýǵa laqtyrǵany, 5-6 qańtarda Áýlıeata shaıhanalarynda úsip ólgen 20 balanyń súıeginiń tabylǵany, sol kezde 84 eresek adamnyń ashtan ólgeni – tarıhı shyndyq. Sondaı-aq Merki, Talas, Shý aýdandarynda da mal basy kúrt kemigen. Degenmen arhıv qujattarynda 1931-1933 jyldardaǵy ashtyq kezindegi adam jáne mal shyǵyny týraly naqty málimet kezdespeıdi. Biraq jýrnalıst Edil Álıevtiń arhıv derekteri negizinde jazyp shyqqan «Jan qaıǵy» degen kitabyna úńilgenimizde, ashtyq kezeńindegi orny tolmas shyǵyn týraly keltirgen derekterine ushyrastyq. Ol óz eńbeginde «Ásirese 1931-1932 jyldar aralyǵynda ólim-jitim mol oryn alǵan. Tipti shyǵyn 1930 jyly da kóp bolǵany baıqalady. Osy bir esep-sanaq málimeti boıynsha 1930 jylmen salystyrǵanda 1931 jyly mal basy 67,6 paıyzǵa kemise, 1932 jyly 1931 jylmen salystyrǵanda bul kórsetkish 56,1 paıyz bolǵan. 1933 jyly 1932 jylmen salystyrǵanda mal 24 paıyzǵa azaıǵan», degen derekti keltiredi. Sondaı-aq el arasynda ashtyqtyń saldarynan súzek, oba sııaqty qaterli aýrýlardyń taraǵany týraly da málimetter de bar.
Mıhaıl Kalınınniń jáne ózge de basshylardyń halyqty ashtyqtan qutqarý kerektigin aıtyp, jany ashyǵansyp, komıssııa qurǵany belgili. Biraq bul ózderin aqtaýdyń bir túri edi. Búkil qazaq dalasy ashtyqtan zardap shegip, ashtan buratylyp ólip jatqanda, joǵarydan kelgen buıryq boıynsha 1921 jyly áýlıeatalyqtar «Volga» boıynda ashyqqan eki myń balany arnaıy ashylǵan Balalar úıinde tamaqtandyrǵan, kıindirgen degen derek kezdesedi. О́kinishke qaraı, mundaı qamqorlyqty sol kezdegi qazaqtar kórgen joq. Ashtyqqa qarsy qurylǵan bul komıssııa 1923 jyly taratylady. Deı turǵanmen, sol kezeńderde ashtyqtan zardap shekken aımaqtarǵa azdap memlekettik kómek te berile bastaǵan eken. Alaıda Ortalyq komıtetten arnaıy kelgen tekserý komıssııasynyń músheleri Áýlıeata jerindegi qyzmet kórsetý oryndarynyń asharshylyqpen qarsy kúres kezeńinde atqarǵan jumystaryna saraptama jasaıdy. Nátıjesinde, ashtyq salyqtaryn talaýǵa saldy degen sebeppen kóptegen qyzmetker aýyr jazalardy arqalap ketken. Máselen, Áýlıeata mańyndaǵy Botamoınaq-Almaly bolysyna qarasty 4-aýylda ornalasqan ash adamdardy tamaqtandyrý pýnktinde nebári 600 ǵana adam qalǵany anyqtalǵan. Al bul jerde tirkelgen adam sany 1850 bolǵan eken. Az ýaqyttyń ishinde bul jerden de júzdegen adam joǵalyp ketken. Kópshiligi tamaqtandyrý oryndarynyń nashar bolǵandyǵynan kúder úzip, halyq tyǵyz ornalasqan aýyldarǵa qaraı bas saýǵalaǵan. Bul – sol kezdegi tamaqtandyrý oryndary jumysynyń nasharlyǵyn kórsetetin bir ǵana derek. Arhıvten mundaı júzdegen derek tabýǵa bolady. Osyndaı jaǵdaılar Áýlıeata óńirindegi Merki, Aqyrtóbe tamaqtandyrý pýnktterinde de kezdesedi.
Halyqty ashtyqtan qutqarý jónindegi Turar Rysqulovtyń eńbegi tarıhtan málim. Ol adamdardy tamaqtandyrý úshin 40 mıllıon rýbl bólgizýdi kózdeıdi. Sol sııaqty, Áýlıeata ýezi boıynsha qurylǵan ashtyqqa qarsy kúres jónindegi komıtettiń qyzmetkeri Úsipaly Nurshanovtyń da Almaly pýnktindegi bes júzden astam adamnyń aýyr halin, tamaqtyń turaqty berilmeıtinin aıtyp, tıisti oryndarǵa hat joldaýy erlikpen para-par edi. Sol bir qasiretti jyldary elge jany ashyǵan talaı Nurshanov syndy azamat boldy. О́kinishke qaraı, kóbiniń esimi el jadynan óship, ýaqyttyń tasasynda qalyp qoıdy. Ashtyq saldarynan qansha adamnyń súıeginiń dalada qýrap qalǵany da belgisiz edi.
Qazaq dalasyndaǵy qaıǵyly kezeńderdiń sýreti tarıh tolqynynda tunyp tur. Adamnyń etin adam jegen ýaqyttyń qasireti eshqashan umytylmaıdy. Halyqta «Jut – jeti aǵaıyndy» degen sóz bar. О́zi ashtyqtan aryp-ashqan eldiń basynan sol kezeńderde qara bult arylǵan joq. Áýlıeata óńirinde ashtyqpen birge saıası qýǵyn-súrgin de qatar júrdi. Máselen, sol kezdegi «Qumjota» kolhozy partııa uıymynyń hatshysy Altybek Tileýkeev 1933 jyly úıine molda shaqyryp, qaıtys bolǵan ákesine Quran oqytady. Kóp uzamaı onyń ústinen aryz-shaǵym túsip, aqyry atý jazasyna kesiledi. Osy sııaqty aıanyshty taǵdyrlar kóptep kezdesedi. Mundaı kezeńde kóptegen qurbandyqtyń sholaqbelsendilerdiń pármenimen júzege asqanyn da aıta ketý kerek. Degenmen qazaq tarıhyndaǵy qaraly kezeńniń birinen sanalatyn ashtyqtyń aqıqaty urpaq sanasynan eshqashan óshpeıdi. Ǵalamnyń, adamnyń, qoǵamnyń qasireti Uly dalanyń qatpar-qatparynda jazýly tur. Ony ýaqyttyń daýyly da, jaýyny da óshire almaıdy.
Soltústikkoreıalyq kıbertop qazaqstandyq kompanııalarǵa shabýyl jasaǵan
Qazaqstan • Keshe
Qytaıdyń Iý qalasynda úsh kúndik karantın engizildi
Koronavırýs • Keshe
Qyrǵyzstanda zorlyq-zombylyq úshin jaza kúsheıdi
Álem • Keshe
Pavlodarda jer astynan sý atqylady
Aımaqtar • Keshe
Gózal Aınıtdınova О́skemen týrnıriniń jartylaı fınalyna ótti
Tennıs • Keshe
Ortalyq Azııadaǵy eń úlken meshitten fotoreportaj
Fotogalereıa • Keshe
Elordalyq oqýshylarǵa 670 mln teńge bólinedi
Elorda • Keshe
Elordada Ortalyq Azııadaǵy eń úlken meshit ashyldy
Elorda • Keshe
Aldaǵy demalys kúnderi aýa raıy qandaı bolady
Aýa raıy • Keshe
Kanadada 1008 adam maımyl sheshegin juqtyrǵan
Álem • Keshe
Taǵy 5 mln gektar jer memleketke qaıtarylady
Qoǵam • Keshe
Almaty oblysy Qarasaı aýdanyna jańa ákimi taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Keshe
Almatyda esirtki qoldanǵan avtobýs júrgizýshisi ustaldy
Aımaqtar • Keshe
Qaraǵandy oblysynda jol apatynan 3 adam kóz jumdy
Oqıǵa • Keshe
Abaı oblystyq qoǵamdyq keńesiniń músheleri irikteldi
Aımaqtar • Keshe
Dızeldi zańsyz satqan kásipkerge úkim shyqty
Qoǵam • Keshe
Elimizde 24 myńnan astam adam koronavırýstan emdelip jatyr
Koronavırýs • Keshe
Memlekettik kirister komıtetiniń jańa basshysy taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Keshe
Eýropada maımyl sheshegin juqtyrǵandar kóbeıdi
Álem • Keshe
Atyraý jáne Horezm oblystary ózara tıimdi baılanysty keńeıtpek
Qazaqstan • Keshe
Indor hokkeıden qazaqstandyqtar taǵy jeńiske jetti
Hokkeı • Keshe
12 tamyzǵa arnalǵan aýa raıy boljamy
Aýa raıy • Keshe
Qaraǵandyda avtobýs emhananyń qorshaýyna soǵyldy
Oqıǵa • Keshe
12 tamyzǵa arnalǵan valıýta baǵamy
Qarjy • Keshe
«Tobyl» Konferensııa lıgasyn erte aıaqtady
Sport • Keshe
Birqatar óńirde aýa sapasy nasharlady
Ekologııa • Keshe
«Qyzyl-Jar» kıprlik klýbpen teń tústi
Fýtbol • Keshe
2186 adam koronavırýstan jazylyp shyqty
Koronavırýs • Keshe
Baqytjan Saǵyntaev jańa qyzmetke saılandy
Taǵaıyndaý • Keshe
Koronavırýs • Keshe
Iýlııa Pýtınseva Toronto týrnıriniń shırek fınalyna shyqty
Tennıs • Keshe
Bir kúnde 1643 adamnan koronavırýs anyqtaldy
Koronavırýs • Keshe
Tennıs • Keshe
Uqsas jańalyqtar