Shaldaı ormany taǵy da órtke orandy

– 18 sáýir kúni saǵat 13.34-te Shaldaı orman sharýashylyǵynyń Galkın aýyldyq aýmaǵynda órt shyqqany týraly habar tústi. О́rt jalyny Súgir, Sadyqashy aýyldaryna deıin ushqyndaǵan. Oqıǵa ornyna 206 adam men 50 tehnıka jumyldyryldy. Onyń ishinde 20 órt sóndirý tehnı­kasy jáne MI-2 tikushaǵy qol­danyldy. Keıbir tehnıka bara almaıtyn jerlerdi órt sóndirýshiler sóndirdi. Alaıda órt áli tolyǵymen sóndirilgen joq. Oqshaýlanǵan aýmaqtardyń ishinde tutanǵan jerlerdi sóndirý júrgizilýde, – dedi departament basshysy Ernur О́tegenov.

О́rttiń órshı jaıylýyna se­kýndyna 25 metrden asqan jel­diń ekpini áser etken. О́rt shyq­qan aýmaqqa Galkın aýyldyq aýmaǵyndaǵy Arbıgen, Súgir, Sa­dyqashy aýyldary jaqyn or­nalasqan. Birinshi kezekte bá­rimizdi de turǵyndardyń qa­ýip­sizdigi alańdatty. О́rt són­di­rý­shiler jedel qımyldap, órt aýyl­darǵa jetpeı óshirilgen.

Sál úreılenip qalǵandary bolmasa, aýyldyqtar aman-esen. Arnaıy qurylǵan shtabta aýda­n ákimi, orman sharýashylyǵy bo­ıyn­sha aýmaqtyq ınspek­sııanyń ókilderi bar. О́rtten zardap shekken janýarlar anyq­talǵan joq. Qazir alapat órt oqıǵasy boıynsha komıssııa qurylyp, 15 kúnniń ishinde tekserý júrgizip, órttiń shyǵý sebebi men shyǵynyn anyq­taıdy.

Kóktem shyqty dep jasyl jelekke qarap qýanyp júr­genimizde tosynnan «Shal­daı or­many órtendi!» degen ha­bar jetkende, alapat tiksi­nip qalǵanymyz bar. Jeri­mizdiń 4,6 paıyzyn orman alqaby quraıtyn bolsa, osy kólemniń bir paıyzy qaraǵaıly orman aǵashtaryna baı Pavlodar ob­ly­synyń úlesine tıesili eken.

Erteden beri Kereký, Semeı óńiriniń aýmaǵyn alyp jatqan qalyń qaraǵaı jaldary «Ertis orman jolaǵy» dep atalady. Onyń bulaı atalý sebebi orman­nyń eni – 0,4 shaqyrymnan 40 shaqyrymǵa deıin jetetinine baılanysty kórinedi. Shaldaı ormandary Altaı taıgasyna baryp qosylady.

2003 jyly «Ertis ózeni bo­ıyndaǵy kóne relıkti ıaǵnı, qaraǵaıly ormandardy saqtap qalý, qalpyna keltirý» maqsa­tynda Úkimet qaýlysy shyqqan. Osy qaýlynyń negizinde «Semeı ormany» jáne «Ertis ormany» dep atalatyn erekshe qorǵalatyn tabıǵı orman memlekettik me­kemeleri quryldy. Olaı bol­maǵanda, Shaldaı men Besqa­raǵaıdaǵy tabıǵı orman baılyǵy kóz aldymyzda seldir tartyp, quryp keter edi. Bul kezde kór­shiles Reseı qalyń orman qoryn saqtaýǵa erekshe mán be­rip, spýtnık júıesi arqyly ba­qylaýǵa ala bastady.

Bizdiń «Ertis ormany» mem­lekettik tabıǵı orman rezervaty mekemesine oblystyń Aqqýly jáne Sharbaqty aýdan­darynyń aýmaqtaryn qamtyǵan qalyń aǵashty Shaldaı, Besqaraǵaı ormandy aımaqtary qaraıdy. Onyń ortalyǵy Shaldaı aýyly bolyp esepteledi.

Ormannyń Aqqýly aýdanyna qarasty aýmaǵy «Besqaraǵaı» tabıǵı orman sharýashylyǵy memlekettik mekemesi dep ata­lady. Rezervattyń qura­myn­­da árqaısysy jeti-jeti­den 14 ormanshylyq bar. Bul jer­degi jalpy orman qory or­man­shylardyń bergen máli­metteri boıynsha 277 961 gektar jerdi alyp jatyr.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, tiksinip qalǵanymyzdyń sebebi, 1995-2002 jyldary aralyǵynda «Ertis ormany» rezervatyna qarasty Shaldaı men Besqaraǵaı orman sharýashylyqtarynda 71 myń gektar, 2003 jyldary osy atalǵan ormanda 2 222 gektar ormandy alqap janyp ketken-di. Bul týraly málimetter kóp jazyldy, kóp aıtyldy. Osy jyldary birinen soń biri alapat orman órtteri bolǵany óńir turǵyndarynyń esinde.

Shaldaı men Besqaraǵaı ormandary da jazdyń ystyǵynda emes, salqyn sáýir, kúz aılarynda «qaradan-qarap» órtke oranyp, el ishin dúrliktirgeni, tań­ǵaldyrǵany esimizde.

Tilshi retinde órt shyqqan orman aýmaqtaryna baryp, talaı aralap kórip, «qaıran orman» dep kúrsinip qaıtqan da kezder boldy. Qara ormannyń órtke oranǵanyna qapalanyp, Shaldaı ormandaryn óz kózimen kórgen marqum Sherhan aǵa Murtaza bul jaıynda «Aqyndar men ákimder» degen kitabynda jazdy da.

Shaldaı orman sharýa­shy­lyǵynda sol jyldary jıi órt oqıǵasy tirkeletin. Biraq júr­gizilgen tek­serýler orman órt­teriniń shyǵý sebebi tabıǵat qu­bylysynan emes, adamdardyń qolymen jasalǵanyn anyqtaıdy. Onyń ústine, óńirlerdegi aǵash baılyǵynyń kezinde tikeleı adam qolymen qasaqana jasalǵan qııanattyń, aıamaýshylyqtyń kesirinen órtengeni jaıly sybysty bári de estigen.

Buǵan taǵy bir belgili jaıt: 1997-2007 jyldar aralyǵynda on jyl boıy úzilissiz bolǵan orman órtterin qosyńyz. Tipti ormanshylar qaza boldy. Tipti, ormannyń 24 paıyzy, ıaǵnı 47 myń gektar alqaby, úıler, qora-qopsy janyp ketti.

Al byltyr atalǵan depar­tamenttiń málimetinshe, ob­lys­tyń, irili-usaqty orman qory aýma­ǵynda 80 orman órti oryn alǵan.

2009 jyly dál osy sáýir aıynyń ortasynda Shaldaı orman sharýashylyǵynyń Baýyrtal bólimshesinde bolǵan órttiń zar­dabyn da oblys turǵyn­da­ry áli umyta qoıǵan joq. Sol kezde órt saldarynan ormanǵa jaqyn otyrǵan osy aýyldaǵy birneshe otbasynyń úıleri, qora-qopsylary tutastaı janyp ketken edi.

Orman – elimizdiń baılyǵy. Ony tilsiz jaýdan saqtaý – basty mindetimiz. Osy mindetimizdi adal atqarsaq, tabıǵatqa jana­shyr­lyqpen qaraı bilsek, mundaı alapat órtter az tirkeler edi.

– Qazir Shaldaı ormanyndaǵy órtti tolyq sóndirý boıynsha áli de jumys júrgizilýde. Aýyldar aman-esen. Qaýip tónip turǵan joq. Búgingi kúni jaǵdaı turaqty, – deıdi biz habarlasqan aýdan ákiminiń orynbasary Rızagúl Negmanova.

Pavlodar oblysy,

Sharbaqty aýdany