Qoldy bolyp jatqan qaraýsyz mal

Bizdiń óńirde Aqshıman de­gen aýyl bar taý eteginde. Osy jerde úıir-úıir qalyń jyl­qy baǵylady. Ákimderdiń, de­pý­tattardyń maldary deıdi aýyl­dyqtar. Baqtashylary da jet­kilikti. Al aýyldyqtar maldaryn qorasynan shyǵaryp jibere salady. Qazir mal óriske shyqqan ýaqyt. Sondyqtan, jergilikti polıseıler aýyl turǵyndaryna «Maldaryńa ıe bolyńdar!» dep eskertý jasap júr. Qaraýsyz mal búgingi barymtashyǵa jem bolmasyn degen nıet qoı. Ári ondaı mal jol-kólik oqıǵalaryna da sebepker.

Al jappaı mal urly­ǵy­nyń aldyn alý, jol-kólik oqı­ǵalaryn boldyrmaý maqsatynda polıseıler avtojoldar men jaz­ǵy ja­ıylymdarda reıdter júr­gizýde. Qaraýsyz jaıylyp júrgen maldardy tártip saq­shylary qamap, ıelerine aıyp­pul salady.

–Aýyldyqtar baqtashyǵa aqy­syn tólep, maldaryn baq­tyrsa, qaraýsyz mal azaıar edi. Mal urlyǵy da bolmas edi. Qazir baqtashy da joq. Biraq aýylda jumyssyzdar bar. Eger aýyl ákimderi jumyssyz adamdardy, jastardy baqtashylyqqa shaqyryp, turǵyndarmen shart jasatyp, mal baqtyrsa, tıimdi bolar edi. Sebebi mal baǵýshy men mal ıesiniń arasynda shart jasalýy kerek, – deıdi Ábý Erken aqsaqal.

 Aıtpaqshy, jol boıynda qaraýsyz jaıylyp júrgen maldy jýyrda issapar barysynda ózimiz de Ekibastuz qalasynyń mańyndaǵy Shıqyldaq, Á.Mar­ǵulan atyndaǵy aýyldaryna bar­ǵanda kórdik. Tipti kólikke jol bermeıdi.

Aýyldaǵy ýchaskelik ıns­pektorǵa, aýyl ákimine aıyppul salý jaıly aıtqanymyzda, ja­­ýaptary «qaıda jaıylaty­nyn mal tyńdaı ma, al aýyl­dyń aty aýyl ǵoı» degen kóńil­jyq­pas­tyqqa uqsady.

Aýyl ákimi Gúlnár Eńsebaeva­nyń aıtýynsha, 500-deı turǵyn turatyn Shıqyldaqta 3042 iri qara, 1754 sıyr, 895 jylqy, 2370 qoı-eshki bar. Biraq baıqa­ǵanymyzdaı, qaraýsyz jaıylyp júretin maldary úshin aıyppul tóleıtinderinen aýyldyqtar habarsyz sekildi. Olar tártip pen talapqa baǵynsa, aýyl ishin kóń­nen de aryltyp, taza ustar edi.

 «Ekibastuz qalasyna qaras­ty aýyldarda jyl basynan beri ­300 mal qamalyp, olardyń ıe­leri ákimshilik jaýapkershilikke tartylyp, árqaısysyna 10 AEK mólsherinde aıyppul salyndy», delingen qalalyq polısııa bóliminiń málimetinde. Endi Ekibastuzdyń ýchaskelik ıns­pektorlary bul jumystaryn jalǵastyryp, qala aýmaǵyna qaraıtyn aýyldarda kezdesýler uıymdastyryp, turǵyndardy mal jaıý erejelerimen tanystyrýy, tıisti saqtyq sharalaryn oryndaýǵa shaqyrýlary qajet-aq.

Aqsý qalasyna qa­­­rasty aýyldarda da jyl basy­nan beri 730 bas mal qa­mal­ǵan. О́ıtkeni Aqsýda da Eki­bas­tuzdaǵy sekildi qala aýma­ǵy­na qaraıtyn 20-dan asa aýyl bar. Aqsýlyq polısııa qyz­met­kerleri ıesiz jaıylyp júr­­gen maldy aıyp turaǵyna qa­maıdy. Mal ıeleri ákimshilik jaýap­kershilikke tartylýda. Avto­kólik joldary men temir jolda maldyń jaıylyp júrýine jol bermeý úshin turǵyndardyń arasynda turaqty túrde aqpa­rattyq jumys júrgiziledi.

Polıseıler reıd barysyn­da respýblıkalyq mańyzy bar Pavlodar – Qyzylorda avto­jolynyń boıynda ornalasqan, Aqsý qalasyna qarasty Pogra­nıchnık, Birlik, Dostyq, Spýtnık sııaqty aýyldardyń úıir-úıir jylqynyń jolǵa taıaý kelip jaıylatynyn anyqtaǵan. Pog­ranıchnık aýylynyń turǵyny 50 bas jylqysyn jol boıyna qaraýsyz jibere salǵany úshin aıyppul tólegen.

– Qazir qaraýsyz jaıylyp júr­gen mal máselesi ózekti. Aýyl­­daǵy mal ıeleri áli de mal­da­ryn qaraýsyz jibere salady. Joldan ótip bara jatqan jyl­qy, sıyr bolsyn kólik qozǵa­lysyna kedergi keltiredi, – deıdi Aqsý qalasy polısııa bóliminiń bastyǵy Myńbaı Asylbekov.

Taǵy bir mysal. Aqqýly aýda­­­nynda jyl basynan beri 1138 bas mal qamalǵan. Jýyr­da polısııa reıd ótkizý barysynda aýdan aýmaǵymen ótetin Omby-Maı­qapshaǵaı halyqaralyq avto­joly mańynda qaraýsyz jaıy­lyp júrgen 40 bas iri qara anyq­­tady. Maldar aıyppul oryn­daryna qamalyp, ıesine aıyp­pul salyndy.

Mundaı keleńsiz jaǵdaı óńir­degi barlyq aýdanda áshkerele­nip otyr. Aýdandyq, aýyldyq ákim­dikterdiń turǵyndarmen mal baǵý, mal jaıý erejelerin oryndaý, aýyl ishin fermaǵa aınaldyrmaý haqynda túsindirý jumystaryn jetkilikti júrgiz­beıtindiginiń dáleli osy. Qaraý­syz mal, mal urlyǵy máse­le­si quqyq qorǵaý organdary men aýdandyq, aýyldyq ákim­dik­terdiń birlesken is-qımyly bolmasa, túbegeıli sheshilmeıtini anyq.

Buǵan qosa, respýblıka­lyq, halyqaralyq mańyzy bar jol­­dar mańynda mal jaıa­tyn tur­ǵyndarǵa aıyppul mól­sherin kóbeıtý qajet sııaqty. О́ıtkeni osy kólikter kúni-túni árili-be­rili aǵylǵan joldar­men jú­retin jolaýshylar qaýip­siz­digi bárinen qymbat. Son­daı-aq malǵa tańba jáne syr­ǵa salý, chıptaý jónindegi is-sha­ra­lar júıeli júrgizilse, quba-qup. Sonda onsyz da jumystary jet­­­kilikti polıseıler aýyldyń qa­raýsyz maldaryn qamap, nemese joǵalǵan maldy izdep sharq uryp júrmes edi.

Oblystyq polısııa depar-
­ta­mentiniń málimetinshe, óńir­de jyl basynan beri malyn qaraýsyz jibergen 200-den astam mal ıesi aıyppul tólegen. Eger qaraýsyz júrgen mal jol apatyna sebepker bolsa, kóliktiń shyǵynyn maldyń ıesi óteıdi. Byltyr qaraýsyz maldyń kesi­rinen 7 jol apaty tirkelip, 4 mal ıesi sot sheshimi boıynsha aıyppul tóleýge mindettelipti. Iesiz jaıylyp júrgen 1 myńǵa jýyq mal aıyp turaǵyna qamal­sa, onyń 780-i – jylqy.

Byltyr «Ekibastuz – Se­ver­nyı» temir joly aralyǵyn­da poıyz mashınısi jolda jaıy­lyp júrgen jylqylardy baı­qap, shuǵyl tejeýdi qoldanǵan. Biraq oqys oqıǵanyń aldyn alý múmkin bolmady. Kólik po­lıseıleri jolda jaıylyp jú­rip, poıyz astyna túsken jyl­qylardyń ıesin anyqtady. Qu­qyq buzýshy jylqysynan aıyrylyp qana qoımaı, ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy.

Kólik polıseıleri temir jol­ǵa bólingen jolaqta mal jaıýǵa tyıym salynatynyn únemi es­kertedi. Bul janýarlardyń óli­mine ǵana emes, jyljymaly qu­ramnyń zaqymdalýyna, po­ıyzdyń jedel tejelýi salda­rynan jolaýshylardyń jara­qat alýyna ákep soǵýy múmkin. Osy jyldyń birinshi toqsa­nynda Kóliktegi polısııa de­partamentiniń málimetinshe, po­ıyzdy shuǵyl tejeýdiń 484 oqı­ǵasy tirkelse, temir jol jolaǵynda mal jaıýdyń saldarynan 345 oqıǵa bolǵan.

О́ńirdegi 146 aıyp turaǵyna jetkizilgen, ıaǵnı ıesiz jaıylyp júrgen 468 bas maldyń ıelerine aıyp­pul salyndy.

– Qaraýsyz júrgen maldy qaǵyp ketý saldarynan júr­gizý­shiler men jolaýshylar jaraqat alyp, mert bolady, janýarlar da óledi. Jýyrda Soltústik polısııa bóliminiń kezekshi bólimine iri qara maldyń Moıyldy aýy­lynyń mańyndaǵy joldyń bo­ıynda kele jatqandyǵy týraly qońyraý tústi. Osy habarlama boıynsha ýchaskelik ınspektor jiberilip, ol janýardyń ıesin anyqtady. Sondaı-aq eskertý túrinde Ákimshilik jaza qoldana otyryp, Ákimshilik quqyq buzý­shylyq týraly kodekstiń 408-baby boıynsha hattama toltyrdy, – deıdi jergilikti polı­sııa qyzmeti basqarmasynyń bas­tyǵy Ǵalym Sarǵulov.

«Myń asqanǵa – bir tosqan». Bıyl mal urlaýdyń 16 deregi tirkelip, 69 bas joǵalyp ketken. Jýyrda Baıanaýyl aýdanynda barymtashylar sottaldy. Urylar 2018 jyly belgisiz bi­reý­lermen aldyn-ala sóz baılasý arqyly 5,6 mln teńgege ba­ǵalanǵan 18 bas jylqyny ur­lasa, 2019 jyly taǵy da quny 2,6 mln teńge bolatyn 7 jyl­qyny urlap ketken.

Polıseıler ótken jyly mal ıelerine jalpy quny 75 mıl­lıon teńgege teń 251 bas malyn qaıtaryp bergen. Urylar mal­dy jaıylymda júrgen jer­lerinen alyp ketip otyrǵan. Ur­lanǵan maldy týystaryna, aýyl turǵyndaryna arzan baǵamen satqan.

Oblysta mal urlyǵy men qa­raýsyz júrgen mal sanyn azaı­tý maqsatynda maldy qa­maýǵa arnalǵan 146 aıyppul tu­raǵy salyndy. Bıylǵy 3 aıda qaraýsyz qalǵan 2 myńnan astam mal qamaldy. Baqylaýsyz júr­gen maldy ýchaskelik ıns­pektor­larmen qatar, jergilikti ákim­dik ókilderi de aıyppul turaǵyna qamaı alady.

Al mal asyraý erejesin saq­­taý – ózekti məsele ekenin aýyl tur­ǵyndary túsinýi qajet. «My­na tóbeniń mańynda júrgen shy­ǵar...» dep jaıbaraqattyqqa sa­ly­nyp, maldyń qoldy bolýy­na nemese kenetten kólik apa­ty­nyń bolýyna ózimiz múm­kindik bermeıik.

Pavlodar oblysy