Qasiretti tarıhtan taǵylym alǵan elmiz

Aqyn, Qazaqstannyń halyq jazýshysy Qadyr Myrza-Áli­niń «Bizdiń tarıh bul da bir qalyń tarıh, oqýlyǵy jup-juqa biraqtaǵy» degen bir aýyz sózinde ashy shyndyq bar. Shaıyr egemen eldiń urpaǵy oqyp júrgen emes, keńes dáýiri kezindegi Qazaqstan tarıhynyń oqýlyǵyn meńzegen. Surqııa saıasat ótkenimizdi kózge ilmeı, tasqa basylǵan tarlan tarıhy­myzdy Qazan tóńkerisinen bas­tap bermep pe edi? Anyǵynda, sol tóńkeristen keıin HH ǵasyr­dyń toqsanynshy jyldaryna deıin jalǵasqan qazaqtyń qasi­ret­ti tarıhy jazyldy.

Qandy-qasap ǵasyrdyń 20-50 jyl­daryndaǵy asharshy­lyq pen saıası qýǵyn-súrgin zoba­lańy halqymyzdy qynadaı qyryp qana qoımaı, kósh bastaǵan ult zııa­lylarynan da aıyrdy. Olar­dyń ornyn KSRO-nyń túk­pir-túk­pirinen Qazaqstanǵa jer aýda­rylǵan bes mıllıonnan as­tam adam­men toltyrmaq boldy. Iаǵnı alyp terrıtorııany aıar­lyq­pen ba­syp alý bas­taldy. Ǵa­syr­­lar boıy babalardyń qa­ny, ana­lar­dyń kóz jasy siń­gen Uly dala­ny tabanǵa sa­lyp tap­taýdyń al­dam­­shy ura­ny shyr­qalyp, úr­ki­tý men qor­qy­tý­dyń úzdik­siz úr­disi etek al­dy. Neden aıy­ryl­­­dyq, neni jo­­ǵalt­tyq? Tarıh­shy­­lar­dyń pi­kiri de árqıly. Alaı­­da, bul­tart­­­paıtyn bir shyn­­dyq bar. Ol – Á.Bókeıhan, A.Baı­tur­syn­uly, M.Tynyshbaev, M.Dý­lat­uly, T.Rysqulov, M.Ju­ma­baev, S.Seı­fýl­lın, I.Ja­n­sú­girov, B.Maı­­lın, S.Asfen­dııarov syn­dy júz myńǵa jýyq asyl arysy­myz­­dyń qýǵyn-súrginge ushyrap, jıyr­ma myńnan astamy aıaýsyz atylǵany.

Qylyshynan qan tamǵan «qyzyl terrordyń» qyrǵyny ja­zyq­syz jandarǵa myltyq kezeýmen ǵana shektelgen joq. Qazaq dalasy KSRO-nyń túp­kir-túpkirin qamtyǵan GÝLAG arhıpelagynyń bir bóligine, japa shekkenderdi jazalaý ala­ńyna aınaldy.

(Sońy. Basy 1-bette)

Resmı málimetke sensek, KSRO aýma­ǵyn­daǵy eńbekpen túzeý lagerleriniń bas basqarmasynyń (GÝLAG) qaramaǵynda 64 iri fılıal, 500 eńbekpen túzeý kolonııasy, 770 ónerkásiptik kolonııa jáne 414 sovhoz bolypty. Sol lagerlermen birge baǵzy tarıhymyzda bolmaǵan abaqty, túr­me uǵymdary Uly dala tósine berik ornady. Sonyń dáleli retinde Qazaqstan aýmaǵynda QarLag (Ishki ister halyq komıssarıatynyń Qaraǵandy eńbekpen túzeý lageri), ALJIR (Otanyna opa­syz­dyq jasaǵandardyń áıelderiniń Aqmola lageri) jáne StepLag (saıası tut­qyn­darǵa arnalǵan lager) paıda boldy. Qazaq­stan­da­ǵy osy azap alańyna bas-aıaǵy 5 mln-ǵa jýyq adam aıdalyp, sonyń 25 000-nan astamy atý jazasyna kesilipti.

Sol qyzyl qyrǵynda kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkerlerimiz, zııaly­la­rymyz, olardyń otbasy músheleri men ja­qyndary ǵana opat bolǵan joq. Ult kósemi Álıhan Bókeıhan 1924 jyly «Eń­bekshi qazaq» gazetinde «1914 jyly Reseı halqynyń jalpy sany 161 mıllıon 700 myń edi. Osy kezde qa­zaqtar qansha edi? Kókshetaý ýeziniń hal­qyna 1896 jyldan keıin 1907 jyly jáne odan on jyl ótken soń 2 ret sanaq júr­gi­zildi. Eger osy kórsetkishterdi salys­tyratyn bolsaq, qazaqtardyń ósý qarqyny álemdik deńgeıden joǵary. Eger árbir 200 qazaqqa orta eseppen 3 adam qosylyp turady desek, onda 1914 jyly qazaqtardyń sany
6 mıllıon 470 myńǵa jetken» dep jazdy. Al qazaqtan shyqqan tuńǵysh demograf, tanymal tarıhshy, akademık Maqash Tátimov «HH ǵasyrda bolǵan Azamat soǵysy, qoldan jasalǵan asharshylyq, qýǵyn-súrgin kezderinde, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta bas-aıaǵy 3 mıllıon 850 myńǵa jýyq qazaq qyrǵynǵa ushyrady», degen bolatyn. Iаǵnı «Qyr balasy» (Á.Bókeıhan) aıtqan 6 mln 400 myń adamnyń teń jarymynan astamy asharshylyqtyń qurbanyna aınaldy jáne bassaýǵalap dúnıe júzine tarydaı shashylyp ketti degen sóz.

Alaıda tarıhshylarymyz ótken ǵa­syr­­daǵy alapat asharshylyqty tolyq ta­ra­zylap, qaza bolǵandardyń sanynan qatysty ortaq sheshimge áli de kele qoı­ǵan joq. Oǵan zerttep, zerdeleý­ge kelgende esigi tars jabyq arhıvter, «asa qupııa» belgisi soǵylǵan qolje­tim­siz qujattar kedergi keltirip keldi. Jalpy, jıyrmasynshy ǵasyrdyń 1917-1919, 1921-1922, 1932-1933 jyldary elimizde bir emes, qata­rynan úsh bir­deı asharshylyq bol­ǵa­ny aıtylyp júr. Sol kezderi ashyq­qandarǵa kómek kórsetý komıs­sııa­sy­nyń tóraǵasy bolǵan Muhtar Áýe­zovtiń málimeti boıynsha, ashar­shy­lyq­tyń ekinshi tolqyny kezinde (1921-1922 jyldary) 1 mln 700 myń otandasymyz opat bolypty.

Árıne, bul qııanattyń barlyǵy tek qazaq­qa ǵana jasalǵan joq. 1930-1953 jyl­dary aralyǵynda 40 mıllıonnan astam keńes azamaty qýǵyn-súrginge ushy­­raǵan. Biraq eń aýyr soqqyny qazaq halqy tartty. Otyryqshylyqqa eti úı­ren­begen, ómir-salty, tynys-tirshiligi be­ıim­­delmegen halqymyz úshin adam aıtsa sengisiz qaıǵyly qasiret ornady. Adam etin adam jegen kannıbalızm jaılap, adam­gershilikten de aıyrylyp qala jaz­da­­dyq. Qandastarymyz basy aýǵan jaqqa bosyp ketti.

Sol qaıǵy-qasiret iz-tússiz ketken joq. О́tken ǵasyrdaǵy solaqaı saıasattyń saldaryn kúni búginge deıin sanasynda saqtap kelgen el aıtady. Sebebi saıası qýǵyn-súrgin men asharshylyq qurbandaryn aqtaý isi elimizde bir sátke de toqtaǵan emes. Jazyqsyz qýdalanǵan jandardyń rýhy razy bolsyn dep qoldan kelgendi jasap kelemiz. Aıarlyqpen azaptalǵan azamattardyń quqyǵy qaıtse de qalpyna kelýi tıis.

Máselen, elimiz egemendik alǵannan keıin 1993 jyly 14 sáýirinde «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» zań qabyldandy. Araǵa tórt jyl salyp, 1997 jyly Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen 31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolyp jarııalandy. Osylaısha, táýelsizdik jyldary 146,5 myń jazyqsyz jazalanǵan otandastarymyzdyń aty-jóni jazylǵan 14 «Aza kitaby» jaryq kórdi. Qabyldaǵan zańǵa sáıkes, qýǵyn-súrginge ushyraǵan 340 myńnan astam otandasymyzdyń zańdy quqyǵy qalpyna keltirilip, aqtaldy.

340 myńnan astam adamnyń aqtalǵany – ańsaǵan Azattyǵymyzdyń arqasy, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń esil eńbegi der edik. Tuńǵysh Prezıdentimiz 2018 jyly Saıası qýǵyn-súrgin qurban­da­ryn eske alý kúni qarsańynda elge jasaǵan Úndeýinde «1929-1933 jyldary 2 mıllıonǵa jýyq adam qaza bolyp, taǵy mıllıondaı adam jan saýǵalap, elden bosyp ketti. Odan keıingi saıası repressııa qazaq qoǵamynyń elıtasyn jappaı qyrǵynǵa ushyratty. Saıası sebeppen 103 myń adam sottalyp, onyń 25 myńy atý jazasyna kesildi. Qazaqstan aýmaǵynda 11 jazalaý lageri qurylyp, onda sottal­ǵan­dar men olardyń otbasylary adam tóz­­gisiz qıyn jaǵdaıda kún keshti. Qýǵyn-súr­­ginniń zobalańyn qazaqtar ǵana emes, Qazaqstanǵa eriksiz, kúshpen jer aýda­­­ry­lyp kelgen 1,5 mıllıon ózge etnos ókilderi de kórdi. Qazaq halqynyń janashyrlyǵy men kómeginiń arqasynda olar jan saqtap, aman qaldy. Munyń bári – «kommýnızmniń jarqyn bolashaǵy» atty jalań uranmen jasalǵan qasiretti tájirıbeniń saldary. Evolıýsııalyq damýdyń ornyn revolıýsııa basqanda, osylaı bolady», degen edi.

Tuńǵysh Prezıdentimizdiń osy salıqaly sózi «Elim!» dep soqqan júrek­ter­ge qozǵaý salǵany, ótkenge úńil­gen jas tolqyn – Táýelsiz eldiń búgingi urpaǵynyń oı-órisin keńitkeni anyq. О́tkendi bilý – kemel keleshekke umtylý úshin kerek. Qaraly jyldardan habardar bolmaı dińi berik, tamyry tereń memleket ornatý múmkin emes. Eń bastysy, jyldar jylnamasynan sabaq alýǵa, sol qısapsyz qyrǵyndy qaıtalamaýǵa umtylǵanymyz jón. Sondyqtan kúırep tynǵan Keńes Odaǵynyń sanamyzǵa salǵan syzatyn zertteý jumystary áli de jalǵasyp keledi. Asharshylyqtyń, saıası qýǵyn-súrginniń aqıqatyna jańa kózqaras qalyptasyp jatyr.

Jyl basynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» baǵdarlamalyq maqala­syn­da «Mıllıondaǵan adamdy qazaǵa ushyratyp, tiri qalǵanyn jan saýǵalap bosyp ketýge májbúr etken alapat ashar­shylyqtyń alǵashqy kezeńi – 1921-1922 jyldardaǵy náýbetten beri 100 jyl ótti. Sol zulmattyń kesirinen qyrylyp qalmaǵanda, halqymyzdyń sany qazir­gi­den áldeneshe ese kóp bolar edi. Tarıhy­myz­dyń osy aqtańdaq betteri áli kúnge deıin jan-jaqty zerttelmeı keledi. Tipti ǵalymdardyń arasynda asharshylyq qurbandarynyń naqty sany týraly ortaq paıym joq. Ala-qula derekter jáne onyń sebep-saldary jaıly ártúrli kózqarastar qoǵamdy adastyrady. Tıisti tarıhı qu­jat­tardy, jınalǵan málimetterdi asa muqııat zerdeleý kerek. Bilikti mamandar júıeli zertteýmen aınalysyp, soǵan sáıkes asharshylyq máselesine memleket tarapynan baǵa berilgeni jón. Biz bul kúrdeli máselege ustamdylyqpen jáne jaýapkershilikpen qaraýymyz qa­jet. Jalpy, tarıhı zertteýlerdi uran­shyl­­dyq pen dańǵazasyz, taza ǵylymı ustanymmen júrgizgen durys», dep aldaǵy ýaqytta atqarylýy tıis aýqymdy jumystardyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndap berdi. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa quryldy. Ony basqarý Memlekettik hatshy Qyrymbek Kósherbaevqa tapsyryldy.

El Prezıdenti aıtqandaı, tarıhı zertteýlerdi uranshyldyq pen dań­ǵa­zasyz, taza ǵylymı ustanymmen júr­giz­gen jón-aq. Bul týraly Senat Tóraǵasy Máýlen Áshimbaev «Azattyq jolyndaǵy aqtańdaqtar: Asharshylyq zardaptaryna shynaıy tarıhı kózqaras» taqyrybyna arnalǵan dóńgelek ústel barysynda: «Asharshylyq qazaq halqynyń ǵana ba­syna túsken náýbet emes, ol – barsha adamzattyń alapat gýmanıtarlyq qasireti dep aıtýǵa bolady. Sol sebepti, asharshylyq taqyrybyn saıasılandyrmaı, eń aldymen, oǵan ǵylymı turǵydan qaraǵanymyz abzal», dedi. Onyń aıtýynsha, obektıvti ǵylymı qorytyndy jasaý úshin sol kezdegi keńestik júıeni tolyq qamtý kerek jáne sol tustaǵy bolshevıktik bıliktiń maqsaty, jos­pa­ry qandaı boldy, ony qalaı júzege asyrdy, qandaı qatelikteri boldy degen saýaldarǵa naqty jaýap izdeý qajet. Sebebi alapat ashtyqqa ujymdastyrýdyń daıyn emes ortada júrgizilýi, josparlaý isinde jergilikti jerdiń turmys-tirshiligi men sharýashylyǵy eskerilmeýi jáne sol kezdegi rejimniń kózdegen maqsatqa jetý úshin adam ómirin esepke almaýy sııaqty faktorlardyń zardaby tıgeni sózsiz. Totalıtarlyq rejimniń osyndaı ozbyr saıasaty Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan elderdiń bárinde júrgizilgeni málim.

Túıin: Adam ómirinen artyq qandaı qundylyq bar? Alaıda ótken ǵasyrdyń 20-50 jyldary sol qundylyq kók tıyn edi. Búgin ǵoı, egemen el atanyp, Elba­sy­myzdyń bastamasymen qabyl­dan­ǵan Ata Zańymyzdyń alǵashqy babyna Qazaqstannyń eń qymbat qazynasy – adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary dep qadap jazyp qoı­ǵanymyz. Bostandyqtyń bizge bergen eń basty syıy – osy bapta tur. Sony baǵa­laıyq, sony qasterleıik. Sonda ǵana Máńgilik Eldiń aspan tústi baıraǵy bıikte jelbirep turmaq.