Saılanǵan ákim baılanǵan túıindi sheshe ala ma?

«Tórtinshi deńgeıli bıýdjettiń» múmkindigi qandaı?

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaq­stan: is-qımyl kezeńi» Jol­daýynda ákimderdi saılaý tómengi deńgeıden bastalýyn eldi demo­kratııa­landyrýdaǵy jáne jer­gilikti bas­qarý ınstıtýttaryn nyǵaı­týdaǵy mańyzdy qadam dep ataǵan bola­tyn. Alaı­da saılanǵan ákimder talaı ýa­qyt baılanǵan túıindi sheshýge qabi­letti me? Olardyń qolynda qandaı múm­­kindik pen resýrs bar? О́ıt­keni kez kelgen menedjerdiń isti dóń­gele­tip áketýi úshin qarjylyq saýaty ǵana emes, qomaqty bıýdjeti de bolýǵa tıis.

Qýanarlyǵy, elimizdiń «Jergilikti memlekettik jáne ózin ózi basqarý týraly» Zańynyń aıasynda bul másele kezeń-kezeńimen sheshimin taýyp keledi. Iаǵnı jergilikti ákimdikterdiń derbes bıýd­­jetin jasaqtaý tájirıbesi 2018 jyl­­dan bastap qoldanysqa engen bola­tyn. Áýelgide 2000 turǵyny bar eldi me­­ken­derdiń qarjy qorjynyn ishki sa­lyq­­tan túsken tabystyń belgili bóli­gi­nen to­lyqtyrý ádisi iske asa bastady. Bul «tór­tinshi deńgeıli bıýdjet» degen ataý­ǵ­a ıe bolyp, oǵan 6 túrli salyq jıyn­ty­ǵynan alynǵan kiris kózi enip otyr.  

– Árıne, saılanatyn ákimderdiń at­qaratyn jumysynda jergilikti bıýd­jetterdiń alatyn orny mańyzdy. 2020 jyldan bastap elimizdegi barlyq aýyldyq okrýgtiń derbes bıýdjeti qa­lyptasty. Sonyń nátıjesinde búginde 2 345 eldi mekenniń óz qarjy kózi bar deýge bolady. Jergilikti ózin ózi basqarý bıýdjetiniń kiris kózderin odan ári keńeıtý maqsatynda bıýdjet zań­namasyna tólemderdiń taǵy 4 túrin jergilikti ózin ózi basqarý deńgeıine berýdi kózdeıtin túzetýler ázirlendi, – degen bolatyn aýyl ákiminiń bıýdjeti jaıly aıta kele Ulttyq ekonomıka vıse-mı­nıstri Álisher Ábdiqadyrov.

Osy jerde sál sheginis jasap, 2018 jyldyń 1-toqsanyndaǵy memlekettik bıýdjettiń atqarylýy jaıyndaǵy esepke úńilsek. Qarjy mınıstrliginiń mamandary aınalymǵa jańadan qo­sylǵan tórtinshi deńgeıli bıýdjet úshin jınalatyn qajetti somany eseptep, jergilikti ózin-ózi basqarý úderisi boıynsha jasalǵan tájirıbeniń sátti júzege asqanyn málimdegen. Demek, bastamanyń alǵashqy ke­ze­ńinde-aq ishki salyq túsimderin jı­naý boıynsha aýyl ákimderi aı­taryqtaı jumys istegeni baıqalady. Derekke júginsek, 2018 jyldyń al­ǵashqy toqsanynda eldegi turǵyn sany 2000 adamnan asatyn aýyldyq okrýg ákimderiniń esep-shottaryna
28 mlrd teńge salyq túsiminen jı­nal­ǵan qarajat túsken eken. Salyq mamandary bul qarjynyń tıynyna deıin eseptep, bıýdjet shyǵystary retinde 22 mlrd teńge jumsalǵanyn da anyqtaǵan. Iаǵnı «ózim degende ógiz qara kúshim bar» degen ustanymmen iske kirisken ákimder salyq túsimin asyra oryndaýdy basty mindetterine alǵanǵa uqsaıdy. О́ıtkeni sol jyldyń 1-toqsanynda ishki túsimderdiń asyra oryndalýy 77 paıyzǵa deıin ósken eken. Onyń ishinde jergilikti salyq túrleriniń teń jartysynan astamyn quraıtyn jeke tabys salyǵy 119 pa­ıyzǵa jáne áleýmettik salyq 116 pa­ıyzǵa artyǵymen jınalǵan kóri­nedi.

Degenmen aýyl bıýdjetiniń kóp bóli­gi áli de qyzmetshilerdiń jala­qa­syna jumsalatyny belgili. Biz muny ashyq derekkózderden alynǵan máli­met­terge qarap bildik. Ol úshin budget.egov.kz saıtynyń «Ashyq bıýdjet» bóliminen birneshe aýyldyq okrýg ákim­diginiń ótken jyldardaǵy qarjy jumsaýy týraly esepterin alyp qaraý jetkilikti. Mysalǵa, Almaty oblysy Balqash aýdany «Quıǵan aýyldyq okrýgi ákiminiń apparaty» memlekettik mekemesiniń 2020 jyldyń tamyz aıyna  arnalǵan  bıýdjettik baǵdarlamalaryn iske asyrý týraly esebiniń túsindirme jazbasyn taldaýǵa tyrysyp kóreıik. Okrýgtiń 2020 jylǵa arnalǵan bıýd­jeti 21 928 000 teńgeni qurasa, qarjy jum­salatyn baǵdarlamalar ataýy tó­mendegideı eken:

1. 001 – «Qaladaǵy aýdan, aýdandyq mańyzy bar qalanyń, kent, aýyl, aýyldyq okrýg ákiminiń qyzmetin qamtamasyz etý jónindegi qyzmetter»;

2. 008 – «Eldi mekenderdegi kóshe­ler­di jaryqtandyrý»;

3. 009 – «Eldi mekenderdiń sanıtarııasyn qamtamasyz etý»;

4. 011 – «Eldi mekenderdi abattandyrý men kógaldandyrý».

Al osy ataýly baǵyttar boıynsha 2020 jyldyń tamyz aıynda qansha qarjy bólingenin, boljamdy túrde istelgen jumys pen naqty atqarylǵan shara týraly salystyrmaly esepti tómendegi kesteden kórýge bolady.

Osy jerde aýyl bıýdjetiniń shyǵys bóliginiń kóp bóligi 001-baǵ­darlamaǵa, ıaǵnı aýyldyq okrýg ákiminiń qyzmetin qamtamasyz etý jónindegi qyzmetter boıynsha jumsalatyny ańǵarylady.

 Burynǵy basshylardyń bylyq-shylyǵy túzetile me?

Tórtinshi deńgeıli bıýdjettiń múmkindigi týraly sóz etkende, onyń kóleminiń  azdyǵy nemese kóptigi aýyl-aımaqtaǵy áleýmettik jaǵdaıdy jaqsartýdyń qozǵaýshy kúshi boldy dep aıtý qıyn. О́ıtkeni jol, aýyz sý, aýyl mańyndaǵy jaıylymdyq jer, kópbalaly analar máselesi áli de tolyq sheshilmegen kúıinde qalyp otyr. Esesine, buǵan deıin aýyl ákiminiń oryntaǵyn mansap baspaldaǵy re­tinde nemese jeke bas paıdasy úshin paıdalanyp kelgenderdiń de bol­ǵandyǵyn moıyndaýymyz ke­rek. О́kinishke qaraı, ondaılar az emes. Máselen, byltyr Sybaılas jemqorlyqqa qarsy qyzmet birneshe oblystaǵy aýyl ákimderiniń ústinen ondaǵan qylmystyq is qozǵaǵan bolatyn. Atap aıtqanda, Túrkistan oblysy, Kentaý qalasynyń Eski Iqan aýyldyq okrýginiń ákimi jer ýchaskesin zańsyz jekeshelendirýge jol bergeni úshin 2 mln teńge somasynda para alsa, Almaty oblysy, Ile aýdany Baıserke aýyldyq okrýgi ákimdiginiń laýazymdy tulǵalary 10 ga jer ýchaskesiniń nysanaly maqsatyn ózgertý úshin sharýa qojalyǵy basshysynan qomaqty aqsha talap etken kórinedi. Sol sııaqty osy oblystyń Talǵar aýdany Panfılov aýyldyq okrýginiń burynǵy ákimi sý qorǵaý aımaqtary men ırrıgasııalyq jeliler boıyndaǵy jer ýchaskelerin bólý kezinde qyzmettik ókilettigin teris paıdalanǵan eken. Bul mysal­dar­dan aýyl ákimderiniń Ádep kodeksiniń qaǵıdalaryna «pys­qyrmaı», zańdy belden basýǵa deıin barǵanyn kórýge bolady.

Ekinshiden, qazir el boıynsha óte ózekti bolyp turǵan aýyl ma­ńyn­­daǵy jaıylymdyq jerdiń je­tis­peý­shiligine sol aımaqtardy jyl­dar boıy «beımaral bılegen» ákim­derdiń tikeleı qatysy bar. Olar jaqyn-juraǵatyna, tanys-tamy­ryna, ıakı aýdan, oblystaǵy laýazymdy tulǵalardyń nusqaýymen kezdeısoq jandarǵa jer paıdalaný quqyǵyn berý týraly qısyndy, qısynsyz sheshimder shyǵarǵany ras. Esesine, sol jaıylymdyq jer men sýarmaly alqaptar bertinge deıin tıisti maqsatqa qoldanylmaı kelip, tek el boıynsha jer telimderin kosmomonıtorıng arqyly túgendeý bastalǵanda ǵana málim de beımálim jer paıdalanýshylardyń «Bul – meniki!» dep atoılap shyqqany da aqıqat. Qurǵaq sóz bolmas úshin Almaty oblysynan birneshe mysal keltireıik. Eskeldi aýdany Mataı Baıysov aýylynyń turǵyndary bıyl aýyl mańyndaǵy jaıylymdyq jerdiń ıesi paıda bolyp, jurt mal baǵatyn oryn tappaı qalǵanyn aı­typ, jýrnalısterge shaǵymdanǵan bolatyn. Anyǵynda, aýyl mańyndaǵy jekeshelendirýge jatpaıtyn 600 gektar alqap ekinshi tulǵanyń men­shigine ótip ketken eken. Jer ıesi alqapty jyrtyp, eldi mekenniń irge­si­ne egin salyp tastaǵan. Onyń is-áreketinde zańsyzdyq bolmaǵanymen, turǵyndar aýyldyń burynǵy ákimin jerdi zańsyz satty dep kinálaıdy. Sol sııaqty Aqsý aýdany Qyzylaǵash aýylynyń turǵyndary aýyldyń eks-ákimi ınvestorlarǵa 1 420 gektar sýarmaly jerdi aýyl adamdarynyń kelisiminsiz jalǵa berdi degen pikirde. Sonyń kesirinen eńbekkerler egin salatyn jer tappaı otyrǵan kórinedi.

Árıne, mundaı derekterdiń kúni keshe saılanǵan ákimderge esh qatysy joq. Alaıda «shyt jańa saılanǵan ákim ózine deıingi oryntaq ıesi «búldirip» ketken dúnıeni jóndeýge áreket ete me, álde...» degen saýal týyndap tur. Ekinshi jaǵynan, ákimdi óz qalaýymen tańdaǵan saılaýshy-turǵyndar óz aýylynda qandaı da bir zańsyzdyqqa endi jol bermesi anyq. Iаǵnı aýyl ákiminiń ashyq, adal ári abyroımen jumys isteýine sol eldi meken tur­ǵyn­darynyń ózderi de múddeli bolýy kerek.

Jandy jumys, tyń bastama talap etiledi

Jaqynda ótken saılaýda Almaty oblysynda 71 aýyldyq okrýgte ha­lyq tańdaýy jasalyp, 37 aýyldyń ákimi ózgerdi. Qalǵan aýyldarda bu­ǵan deıin qyzmet etken basshylar ju­mysyn jalǵastyrady. Jańadan saılanǵan ákimderdiń ortasha jasy 30 jas shamasynda bolsa, arasynda eki áıel bar. Mysalǵa, Aqsý aýdany Oıtoǵan aýyldyq okrýginiń ákimi Venera Berikova men Sarqan aýdany Amanbókter aýyldyq okrýginiń ákimi Shyryngúl Nurhanova turǵyndardyń senimine ıe bolsa, Qarasaı aýdany Eltaı aýyldyq okrýginiń ákimi Birjan Mahatov oblystaǵy eń jas ákim atan­dy.

– Men barlyq ákimniń ómirbaıanyn qarap shyqtym, báriniń tájirıbesi bar, bilimdi azamattar, ıaǵnı kadrlardyń sapalyq quramy jaqsy. Oblysta jalpy sany 742 eldi meken bar. Onyń árqaısysyna barýǵa bizdiń ýaqytymyz da, múmkindigimiz de bola bermeıdi. Sondyqtan sol óńirdegi ákimder jaǵ­daı qandaı, halyqtyń qandaı ótinish-tilegi bar, sonyń barlyǵyn bilip, sheshimin kútken máseleler bolsa bizge jetkizip, birlesip jumys isteýimiz kerek. О́ńirlerdegi jumysqa jańasha kózqaras qajet, ár iste bastamashy bolý kerek. Aımaqtarda sý, jol, úsh aýysymdy mektepter, basqa da ózekti máseleler kóterilip jatady. Olardyń árqaısysyn jiti zerdelep, mán-jaıdan habardar bolyp, sheshimin qarastyrý kerek. Eldi mekenderde turmystyq qatty qaldyqtardy beı-bereket tastaýǵa jol berilmeýge tıis. Gazdandyrý isine de erekshe nazar aýdarý kerek. Bizde atqarylyp jatqan jumys kóp, ony da aýyl ákimderi halyqqa jetkizip aıtýy kerek. Aýyl­dyq jerlerde sharýashylyqtar sýbsıdııa aldy ma, qaı óńirlerge servıstik daıyndaý ortalyǵyn qurý kerek, qaı aımaqqa tehnıka qajet, qaı aýylda jaǵdaıy tómen qansha otbasy bar, osynyń barlyǵy aýyl bas­shy­synyń jiti nazarynda bolýy kerek. Okrýgterge bólingen bıýdjet qa­ra­jaty tıimdi paıdalanylýǵa tıis. Biz jańa okrýg ákimderinen jandy jumys, tyń bastamalar kútemiz, – deıdi oblys ákimi Amandyq Batalov.

Shyndyǵynda, jetisýlyq jańa ákim­derdiń jasaıtyn sharýasy shash-etekten. Máselen, eń jas ákim atan­ǵan Birjan Mahatovtyń atyna qazir­diń ózinde ótinish jaýyp jatyr. So­lar­dyń bir toby – Eltaı aýyly Astana kóshesiniń turǵyndary bizden de kómek suraǵan edi. Aýyldaǵy aǵaıynnyń aıtýynsha, turǵyn úı salynǵan aýmaqta jol qatynasy qıyn eken. Astana ataýyn ıelengen uzyn kóshemen jańbyrly kúndi qoıyp, jaı kezderi júrý múmkin emes kórinedi. Jóndeý bylaı tursyn, tas tóselmegen kóshemen aýyl balalary mektepke qatynap, turǵyndar qurǵaqta shań­datyp, jańbyrda batpaqtap júrip jatyr. Joldaǵy shuńqyr men jyra­lar­dyń kóptiginen bul aýmaqqa taksı de kelmeıdi eken. Tipti keıde «Jedel járdem» kóliginiń ózi jete almaı qalady deıdi turǵyndar.

– Astana kóshesinde qonystanǵan úılerden 60 shaqty oqýshy mektepke qatynaıdy eken. Demek, alpys bala qysta qar keship, kóktemde balshyq keship oqyp keldi. Mektep asa qashyq bolmasa da, júrer joldyń jaǵdaıy nashar bolsa ne shara? Jurt kishkentaı balalaryn arqalap tasıdy. О́ıtkeni balshyq kezinde dóńgelek ataýly qoz­ǵala almaı qalady ǵoı. Bárinen orta­lyqqa jetý muń. Jalpy, jańadan sa­lynǵan  aýmaqtaǵy elektr jaryǵy, aýyz sý máselelerin turǵyndar óz qaltasynan aqsha jınap, sheshti. Ony burynǵy aýyl ákimi joǵaryǵa óz qaltasynan qarajat bólip jasaǵandaı etip esep berip, jyl saıyn jınalysta maq­­tanyp aıtyp, jurtty ýádege qaryq qylyp ketti. Bizge ortalyqqa de­­ıin­gi 4 shaqyrym joldy tas tósep, kó­te­rip berse bolar edi. Ákimnen basy artyq esh­teńe talap etpeımiz, – deıdi Eltaı aýylynyń turǵyny Botagóz Jókenqyzy.

Jalpy, Eltaı aýyldyq okrýginde 9 aýyl, 12 saıajaı bar eken. Kópshi­li­gin­degi jaǵdaı osyndaı.

– Okrýgke qarasty Bereke aýy­lyn­da 14 kóshe bar, sonyń tórteýi ǵana asfalttalǵan. Byltyr 2 kóshe ja­sal­ǵan. Bıyl Eltaı aýylyndaǵy bir kó­shege, Kókózek aýylyndaǵy bir kó­she­ge jáne Jarmuqanbet aýy­lyn­daǵy bir kóshege tas tóseýge qarjy bólindi. О́kinishke qaraı, Astana kóshesine bıyl qarjy bólinbedi. Turǵyndardyń áli de kútýine týra keledi. Jalpy, okrýg boıynsha jóndeýdi qajet etetin 60 kóshe bar. Muny bir jylda jasaý múmkin emes, men máseleni retimen sheshýge ýáde berdim, oryndaýǵa kiri­se­min, – deıdi aýyl ákimi Birjan Mahatov.

Almaty oblysy