E-commerce bizge de jat emes

Derekterge súıensek, elektrondy saýdadaǵy belsendi satyp alýshylardyń sany sońǵy bir jylda 2 ese artyp, 2,3 mln adamǵa jetken. Saýda jáne ıntegrasııa mınıstrligi osyǵan deıin halyq­aralyq saýda platfor­mala­rymen kelissózder júr­gizgeni belgili. Nátıjesinde, osy jyldyń mamyr aıynan bas­tap qazaqstandyqtarǵa Amazon, Ozon jáne eBay sııaqty ınternet-platformalarda saýda jasaýǵa ruqsat berildi.

Qazaqstannyń ınternet-bıznes jáne mobıldi kommersııa qaýymdastyǵy usynǵan derekterde elimizdiń álemdik naryqtaǵy úlesi 1,9 paıyzdyń aınalasynda ekenin aıtylǵan. О́zbekstannyń úlesi 4,5 paıyzǵa jetken. Al Reseıdiń kórsetkishi – 6,2 paıyz. AQSh, Qytaı, Japonııa sekildi alpaýyttardyń úlesi – 10-15 paıyzdyń tóńireginde.

Mamandar e-commerce naryǵy qatal básekelistik jaǵdaıyna kóshkenin, ishki naryqtyń 70 paıyzy qazir Qytaı men Reseı ókilderiniń qolynda ekenin aıtyp kele jatqanyna biraz ýaqyt boldy. Buryn Almaty men Qytaıdyń arasynda poshta sálemdemesiniń jetkizý ýaqyty – 50 kún bolsa, qazir eki apta. Búginde Qazaqstanda qoımalardy sıfrlandyrý jumy­syn jeńildetý jóninde biraz ju­mystar atqaryldy.

Sarapshylardyń pikirinshe, Qazaqstanda e-commerce nary­ǵynyń ósý dınamıkasy álemdik deńgeıge sáıkes keledi. Resmı sta­tıs­tıkaǵa sáıkes, 2020 jyly naryq kólemi 1,2 trln teńge­den asyp, 2019 jylmen salys­tyr­ǵanda eki esege jýyq ósken. Qazaq­standaǵy elektrondy saýda ın­dýstrııasynyń ókili Konstantın Gorajankın 2022 jyldyń sońyna deıin bul naryqtaǵy qarjy aınalymy 1,9 trln teńgege, al 2025 jylǵa qaraı 3,5 trln teń­gege jetýi múmkin ekenin alǵa tart­ty. Al taza paıda 7 mlrd dol­lar­­ǵa jetýi yqtımal. 2020 jy­ly ShOB ókilderiniń kópshiligi al­ǵash ret onlaın formatqa kó­ship, naryqtaǵy óz oryndaryn ke­ńeıtti.

– Qazirgi trend tapsyrys berý­shiniń barlyq tilegin, usy­ny­syn qanaǵattandyrýǵa baǵyt­talǵan. Bul baǵytqa ilesip júrý úshin veb-resýrstardy jetildirip, ońtaılandyrý, ınterfeıs pen konversııa elementterin py­­syq­­tap, jańa jetistikterge jáne ozyq tehnologııalardyń damýy­­na nazar aýdarý qajet, – deıdi K.Go­ra­jankın.

Sarapshynyń pikirinshe, pandemııa kezinde ǵalamtor arqyly tapsyrys bergenderdiń qatary 3,2 mln-nan 3,8 mln adamǵa deıin kóbeıgen. Áli de kóbeıip jatyr. Saýdanyń mundaı túriniń damýyna memleket te múddeli bolyp, ony damýdyń draıveri retinde qarastyra bastady. Internet-dúken ıelerine salyq­tyq jeńildikter engizildi. Al tir­keýden ótkenderi tabys saly­ǵynan bosatylady.

– 2020 jyldyń basynda onlaın saýdanyń betalysyn, eksport pen ımportty retteý múmkin bolmaı qaldy. Saýda jáne ıntegrasııa mınıstrligi elektrondy saýdany damytýdyń úsh negizgi baǵytyn aıqyndap otyr. Alǵashqysy – elektrondy saýdany yntalandyrý, shaǵyn jáne orta bıznesti oqytý. Ekinshisi – jet­kizilim men logıstıkalyq qyz­metti damytý. Úshinshisi – sheka­radaǵy onlaın-saýdany damytý. О́z basym ekinshi baǵytty – jet­kizilim men logıstıkalyq qyz­metti damytýǵa erekshe basymdyq bergen durys dep esepteımin. Sebebi poshta-servıs qyzmetin saýdanyń osy segmenti retinde qarastyrýǵa bolady. Qazir bul baǵytta ilgerileýshilik bar. Bárin tutynýshynyń qalaýy sheshedi, – deıdi K.Gorajankın.

Osy rette sarapshy Úkimettiń nazaryna ilinip otyrǵan basym baǵyttardyń qatarynda shekaradaǵy onlaın-saýdany damytýdyń da bolashaǵy baryn aıtyp ótti. О́zbekstanmen nemese Qyrǵyzstanmen memlekettik shekarada saýda beketin salýdy josparlap otyrǵan bizdiń el úshin bul baǵyt óte mańyzdy. Degenmen búkil el aýmaǵyn sapaly ınternetpen qamtamasyz etpeı bul máseleniń sheshimin tabýy qıyn. Tym bolmasa mobıldi operatarlordyń múmkindigin paıdalaný qajet. Odan keıingi másele óz retimen sheshile bermek.

Ǵalamdyq ınternet saýda naryǵyndaǵy trenderdiń betalysy О́zbekstanǵa aýa bastaǵan. Qazaqstanmen salystyrǵanda kórshi eldiń biraz artyqshylyǵy bar. Máselen, jeńil ónerkásip ındýstrııasy damyp, О́zbekstan kórshi elderdiń naryǵyna kóz sala bastady. Ekinshiden, mundaǵy 16-35 jas aralyǵyndaǵy býynnyń úlesi – 30 paıyz. Álemdik sarapshylar ınternet saýdanyń kórigin qyzdyratyndar osy jastaǵy azamattar ekenin alǵa tartyp otyr.

– О́zbekstan álemdik saýda platformasy úshin barlyq jaǵynan tıimdi. Internet saýdaǵa júginetinderdiń basym kópshiligi – 16-40 jas aralyǵyndaǵy tolqyn. Muny moıyndaýymyz kerek. Sondyqtan shekaralas aımaqtarda ınternet saýdanyń múmkindigin barynsha jumyldyratyn kez keldi. Almaty, Nur-Sultannan bólek, demografııalyq ósimi durys Túrkistan oblysynda, Jam­­byl oblysynyń Qyrǵyz­stan­men, Almaty oblysynyń Qytaı­­men shekaralas aımaq­taryn­da ınternet saýdany damytý tıimdi. Bul ásirese, jıyn-terim naýqany kezinde óte qajet. Mysa­ly, ońtústikte 5 gektar jeri­nen 50 tonna qaýyn-qarbyz jı­naǵan dıqan úıinde otyryp Qazaq­stannyń soltústigi nemese Reseı, Qytaıdaǵy saýda úı­leri­men kelissózder júrgize be­redi. Ol úshin zańnamalyq tetik­terdi jetildirý qajet. Eger mem­leket fıto-sanıtarııalyq jaǵy­nan qoldaý kórsetse, bul baǵyt ta e-commerce naryǵynyń draı­verine aınalady, – deıdi K.Gora­jankın.

Elektrondy kommersııa nary­ǵy az ǵana ýaqyttyń ishinde jańa trendterge beıimdelip úlgirgeni jasyryn emes. Lamoda.kz ınternet dúkeni jelileriniń bas dırektory Nıkıta Okýlov bul segmenttiń taǵdyryn tuty­ný­shylardyń qalaýy sheshetinin aıtty. 2020 jyly pandemııa bet qaratpaı turǵan kezde Almaty men Nur-Sultan, Aqtaý, Shymkent qalalarynda azyq-túlik satatyndar ınternet kózderine qatysty qıyndyqpen betpe-bet kelgenin alǵa tartty. О́zderi tańdap jáne baǵasyn túsirip alýdy daǵdyǵa aınaldyrǵandar tapsyryspen azyq-túlik satyp alýǵa jáne jetkizip berýshiniń qyzmeti úshin qosymsha aqy tóleýge daıyn bolmaı shyqty. Qazir saýdanyń osy segmentin damytýǵa múddeli bolǵan Úkimet azyq-túlik satatyn onlaın saýda jelileri úshin qosymsha jeńildikter qarastyrsa, kóp ózgerister bolmaq.

N.Okýlovtyń aıtýynsha, soń­ǵy jyldary kompanııalar máli­metter jınaýda Big Data tehno­logııasyn qoldana bastaǵan. Buryn derekterdiń jınalýyna ba­symdyq berilse, endi onyń mańy­zyna, naryqtaǵy suranysyna kóbirek kóńil bólinedi eken. Sarapshy aıtyp ótkendeı, bul faktor naryqty sapasyz taýarlardan tazartýǵa septigin tıgizgen. Mańyzdysy, elektrondy saýda klassıkalyq áleýmettik jeliler sheńberinde damı bastady. Zańdyq tetikter jetildirilmegendikten, áleýmettik jeliler qazirdiń ózin­de onlaın saýdanyń kórigin qyz­dyryp, brend ónim­derimen tanylǵan alpaýyt kompanııalar olarda marketpleıstermen ıntegrasııa­lana bastady. Naryqtyń osy seg­mentinde jas kompanııalardyń paı­da bolýyna, burynnan kele jat­qandarynyń keıbirin yǵysty­ryp shyǵýyna, keıbiriniń irilenip, bir-birin jutyp qoıýyna da osy faktor áser etken kórinedi.

– Qazir kompanııalardyń basym kópshiligi onlaın rejimge kóshti. Bul olardyń qarjyny qym­bat keńse jaldaýǵa emes, qa­jetti tetikterge jumsaýyna múm­kin­dik berdi. Qazir olar bıznes­terin damytýdyń ońtaıly jol­daryn izdestirip jatyr, – deıdi N.Okýlov.

Pandemııa e-commerce nary­ǵynyń damýyna dańǵyl jol ashýmen birge ishinara tyǵyryqqa da tiredi. Qazir bastan keship jat­qan jaǵdaıdy ekonomıkanyń, ha­lyqtyń turmysynyń keri jańǵyryǵy dep qabyldaýǵa da bolatyn sekildi. Halyqtyń tólem qabiletiniń tómendigi e-commerce naryǵynyń sapaly deńgeıge kóterilýine kóp kedergi keltirdi. Naqty tabysy shamaly adamdar az aqshaǵa sapaly taýar alǵysy keledi. Bul faktor naryqqa ınvestısııa salǵysy keletinderdiń qarasyn azaıtyp, bıznestiń nesıe alatyn múmkindigin shektep kele jatyr. Eń basty sebep turǵyndardyń daıyn emestiginde, naryqtyń yqpyl-jyqpyldaryn zerttep úlgermeýinde. Tıisinshe, servıs, logıstıkany damytý jaǵy da kesheýildep jatyr. Logıstıka – ınternet saýda úshin eń mańyzdy faktor.

Qazaqstannyń basty qalalary, oblys ortalyǵy deńgeıindegi qalalarda tapsyrys bergen ta­ýardy bir kúnde jetkizýge bolatynyn aıtqan sarapshy qalamen shektesip jatqan aýdandar bul múmkindikten jurdaı ekenin de jasyrmady. Al ortalyqtan shalǵaı jatqan aýdandarda jaǵdaı tipti qıyn. Tipti gazet-jýrnaldyń ózin aptalap jıyp bir-aq jetkizetin aımaqtarda ǵalamtor arqyly tapsyrys berip, sony qysqa merzimde jetkizip berýdiń múmkin emestigi túsinikti. Qoldanystaǵy zańdar­dyń áli de bolsa júıelenip úlger­megenin aıtqan sarapshy memleket osy naryqtaǵy oıynshy­­larmen kezdesýge, olardyń usta­nymdaryn tyńdaýǵa áli qulyqty emes ekenine nazar aýdardy.

Al naryqqa teorııa emes, praktıka qajet. Internet saýda naryǵynda ózgeris bir emes, birneshe baǵytta júrgizilýi tıis. Birinshi kezekte qazaqstandyq kompanııalar iri saýda platformalarymen transformasııalaný qajet. Apple, Google, Amazon, sııaqty álemdik deńgeıdegi alpaýyt kompanııalardyń ózi bir kezderi taýarlardy satsa, qazir e-commerce ındýstrııasynyń derjavalaryna aınaldy.

– Bizdiń eldegi transformasııa uıaly baılanys operatorlarynan bastaldy. Buryn olar klıentterine tek baılanys qyzmetin usynsa, qazir múmkindigi ártaraptandyryldy. Qazir ǵalamtorǵa qosylýǵa múmkindigi bar kez kelgen smartfon ári platforma, ári qoıma qyzmetin atqarady. Sarapshylardyń jarnamalyq kompanııalardyń túbine smartfondar jetedi degen boljamy shyndyqqa aınalyp kele jatyr. Qazir mundaı kompanııalardyń klıentter bazasy úlken. Olar klassıkalyq bank­termen básekeles bolýǵa jarap kaldy. Qazir bankter men saýda platformalarynyń bir-birinsiz jumys isteı almaıtynyn kórip júrmiz. Olar bir-birine jutyla almaıdy, sebebi eki bólek dúnıe. Demek jańa tetikter tabylǵansha osy eki salany qatar damytýdan basqa jol joq, – deıdi N.Okýlov.

Qazaqstan Internet qaýym­dastyǵynyń prezıdenti Shavkat Sabırovtiń aıtýynsha, 2020 jyldyń tájirıbesi e-commerce naryǵyndaǵy ózgeristerdi kezeń-kezeńimen zertteý qajettigin kór­setti. Basqasha aıtqanda, mobıl­di kommersııa naryǵyna bir qara­maı, olardyń múmkindigin jeke-jeke zerdeleý kerek. Sebebi álem­de qazir e-sommerce ǵana emes m-sommerce naryǵy da qalyp­tasyp kele jatyr.

– Qazir klıent úshin kúres tek qarjy sektorynda ǵana emes, barlyq salada júrip jatyr. She­teldik iri oıynshylardyń qy­symy aldaǵy ýaqytta jalǵasa beredi. Mundaı jaǵdaıda biz úshin de, memleket úshin de sheteldik
oıynshylar úshin quqyqtyq bazany qurý mańyzdy. Osy rette eń aldymen ishki naryqtyń múmkindigine kóbirek basymdyq berý qajet, – deıdi Sh.Sabırov.