Qazirgi qazaq romany qaı deńgeıde?

– Qazirgi qazaq romany (Táýel­siz­dik­ten beri qaraıǵy kezeń­degi) qaı deń­geıde? Kimderdiń romanyn tushy­nyp oqydyńyz? Áseri qalaı boldy?

Qýandyq Túmenbaı: 

– Qazirgi qazaq romany qaı deń­geı­de degennen góri qazaq ádebıeti qaı deńgeıde degen durys bolar edi. «Áde­bıet – ómir aınasy» desek, «betiń qı­syq bolsa aınaǵa ókpeleme» degen taǵy bar. Aına da adam beınesin ashyq kór­se­te almaı tur. Proza – ádebıettiń aýyr artıllerııasy, al artıllerııa alys­qa atady, ol úshin áskerı tilmen aıt­qan­da, artıllerııalyq daıyndyq kerek. Ádebıet artıllerııasy qazir alysqa ata al­maı tur, ol úshin qalamgerge úlken da­ıyndyq qajet. Bizdiń qalamgerler mo­ral­dyq-materıaldyq jaǵynan bul ta­qy­rypty jazýǵa tolyqqandy ázir emes.

Táýelsizdik alǵaly eki avtordyń ro­ma­nyn oqydym. Birinshisi – Tynymbaı Nur­maǵanbettiń «Perishtelerdiń ólimi». Qa­lamger bul shyǵarmasynda búgingi zamannyń ashy shyndyǵyn sýretteý arqyly adamdardyń kórkem beınesin jasaıdy. Shyǵarma qalyń oqyrman qaýymnyń yqpaly arqyly Memlekettik syı­lyqpen atalyp ótti. Ekinshisi – Tu­rys­bek Sáýketaıdyń «Men – jyndy­myn» romanynyń eki kitaby. Munda avtor qoǵamǵa jarymes keıipkerdiń kózi­men baǵa beredi, ol jyndy bolsa da saý adam­­nyń sózin aıtady. Árıne, bul áde­bıet­­tegi klassıkalyq tásil. Gogol­diń «Jyn­dynyń jazbalarynan» keıin ana ti­limde súısinip oqyǵan shyǵarmam osy.

Dildár MAMYRBAEVA:

– Suraǵyń ádebıettanýshylarǵa qo­ıy­latyn suraqtar eken, degenmen qatar­daǵy qalamger, oqyrman retinde oıymdy aı­taıyn.

Táýelsizdikten beri júzge tarta roman jazyldy deıdi. Onyń deńgeıi qalaı deı­siń?

Jazýshylardyń biri jaqsy, biri orta­sha, biri nashar jazady. Ol Táńir tartýynan, óner tylsymdyǵynan shyǵar. Áı­teýir, jumbaq nárse, sondyqtan ólsheý­sizdi ólsheýlimen ólsheı almaı­tyn sekildimiz. Maqtaý, madaqtaý dámet­peı­tin, qymbat eńbek etip júrmin dep oıla­maı­­tyn daryndylar bar, «biz elenbedik, biz baǵalanbadyq» dep jarnamasyn ár te­sikten jyltyńdatatyndar da bar. Osy­lardy jınaqtaı kelgende máselemiz joq, kóńilimiz toq deı almaımyz. Jańa za­­man – jastar jaǵy jahandyq oı-óris­ke umtylǵan, úlkender kibirtiktep qalǵan ýaqyt. Jastar jazýdaǵy eksperımentten qoryqpaıdy. Saqtyqtan ada. Úlkender ózderi ómir súrgen júıeniń tú­ze­­tý­lerinen, aıyptaýlarynan ótken «tú­­siniksiz komplekster qoımasy». Ýa­qyt­tyń ózgergenin túsine tura eski ádis­pen ja­zýǵa mashyqtanǵandardyń jaz­ǵan­da­ry ja­nyma jaqyn.

Roman jazýdy eshkim eshkimge úıret­peı­di. Onyń oqýy joq. Jazý qyzyq bol­ǵan­da, ishki bir túısik túrtpektegende at­qa­rylatyn is shyǵar. Tushynyp oqy­ǵa­nym – Beksultan Nurjekeevtiń «Áı, dúnıe-aıy», Júsipbek Qorǵasbektiń «Úl­pildegi», Rahymjan Otarbaevtyń «Basy», Jaqsylyq Sámıtulynyń «Qa­har­ly Altaıy» (trılogııa).

«Qaharly Altaıdyń» áseri ushan-teńiz der edim. HH ǵasyrdyń 40-50 jyl­da­ryndaǵy Shyǵys Túrkistandaǵy qazaq ómiriniń, qazaq tirshiliginiń ensıklopedııasy. Árqaısysy 700 betten turatyn úsh kitaptyń ár paraǵyn oqyǵan saıyn júregińmen kúıinesiń, súısinesiń, ózińe beımálim áýezben terbetilesiń. Munda daıyn format, úırengen shema joq. Ke­ıip­­keri – ult-azattyq kóterilistiń kóse­mi – Ospan batyr. «Qaharly Altaıdy» jazýdy jazýshy ómirlik murat etip alǵandaı. Ol Ospan batyrdyń beınesin qı­myl-qozǵalysyn, minezin, ishki sy­ryn, oıyn elge túgeldeı tanytý úshin ózin aıamaǵan sekildi. Keıipkerin jaq­sy kórip, ol atqarǵan istiń bárin ózi de jaq­sy kórip, yqylaspen jazǵan. Úde­si­nen shyqqan. Ospan taǵdyry – ári tra­ge­dııa­lyq, ári romantıkalyq ómir. Sıý­jet qurylysyndaǵy panorama esińdi alady.

Árkim-aq janarynda saqtap, kóleńke tú­sirmeýge tyrysatyn aıaýly qazaq áıel­de­riniń beınesin jasaýda Jaqsylyq Sá­mıtuy beıneleýde de, minezdeýde de, áser­leýde de, portret jasaýda da qysyl­maı erkin kósiledi.

Kitaptaǵy Shámsııa sózimen, is-áreke­ti­men sol ózi ómir keshken dáýirge saı. Qorǵansyz. Onyń beınesin somdaǵanda ja­zýshy qazaq ǵurpyn , turmys-saltyn tir­shiligin, sana deńgeıin, minezin, qa­rym-qatynastardyń shıelenisin, shıratylýyn jazǵanda oıyn ústemelep, aıamaı úıip-tógedi. Bul jerde kúıinip otyryp kúlip jiberetin tustaryń bar. Jazýshy keıipkerlerin ottan shyǵaryp sýǵa salady, ashy ómirlerin odan ári tuz­dyq­taıdy.

Men osy jazýshynyń jazǵandaryna arbalyp qalǵan oqyrmanmyn. Ospan – batyr. Qazaqqa osy sóz jetip jatyr dep oılaımyn. Onyń ómirin, erligin, taǵ­dy­ryn roman degen janrdyń kórkem beıne degen ólsheminiń tusyna ákelip sa­lyp kórińizshi. Tepe-teńdikti, dáldikti kóresiz. Osy romannyń jazylýynan kem­shilik tabatyn synshy da bola qoımas dep oılaımyn.

Rahymjan Otarbaevtyń «Bas» ro­ma­ny­­nan tobyrlyq keıiptegi «zııaly­lar­dy» kóresiń. О́z tarıhyna, óz ultyna qar­sy jumys istegen, ana sútin aramǵa shy­­ǵarǵan mansaptylardyń sońynda ıt ta­laǵandaı qylyǵy óziń biletin bi­reý­ler­di elestetedi. Keńes kezeńiniń ult­tyq qundylyqqa, ultqa, tilge degen ja­ǵym­syz, jazylmaǵan, kózge kórin­beı­tin ere­jeleri boldy. Rahymjan Otarbaev «Bas» romany arqyly ulttyń rýhanı teń­sizdigin alǵa shyǵardy. Jahandaný ke­zinde qazaqtyń turaqty ornynyń qaı­da bolý kerektigin uqtyrdy dep oılaımyn.

Beksultan Nurjekeevtiń «Áı, dúnıe-aıy» – ult-azattyq kóterilisiniń sheji­re­si «Qaharly Altaımen» bir úndes, bir saryndas. Romandaǵy aıtylǵandardy ja­zýshy muraǵattan aldym dese, bizdiń áke-sheshelerimizdiń aýzynan úzip-jaryp esti­genderimiz. Ondaǵy jer-sý ataýla­ry tanys. Oqyǵanyńdy kóz aldyńa eles­te­tip otyrady. «Qıly kezeń» sekildi kıno tú­sirýge suranyp turǵan dúnıe. «Qa­zaq­stan tarıhynyń» hrestomatııasyna ene­tin shyǵarma.

Dıdar Amantaı: 

– M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty derekteri boıynsha (Álmıra Qalı), Qazaqstanda, Táýelsizdik al­ǵaly, otyz jyl ishinde, júzge tarta ro­­man jazylǵan eken. Kópshiligi, tipti, bas­­padan jaryq kórip te úlgeripti.

Qaıtemiz, kitap oqýdan jazý ozǵan zaman. Men aptasyna bir kitap oqımyn. Kitap – belgili bir mátin turǵysynda. Ne­mese bir týyndy. Keıde, shaǵyn dúnıe. Onyń ishinde klassıkalyq shyǵar­ma­lar men zamanaýı týyndylar da bar. Sa­la­las, aralas-quralas dúnıeler de ke­­lip jatady, – negizinen, ádebı-kór­kem ne­mese fılosofııalyq eńbekter, jal­py, qy­­ryqqa, elýge jýyq jas aqyn-jazý­shy­­lar kitaptaryna, áńgime-jyr­la­ry­na pikir bildirippin, kádimgideı resenzııa ja­zyppyn.

Biraq nege ekeni belgisiz, jańa ro­man­­dar qolyma sırek tıgen eken. Ta­lasbek Ásemqulovtyń «Taltús», Sáýle Dos­jannyń «Qasiret pen taǵ­dyr», «Jat­qa týǵan bala», «Eki kúıeý­li ke­linshek», «Úlken úıdegi úreı», «Úzil­me­gen úmitin», Erlan Tóleýtaıdyń «Jú­sipbek Elebekov» (roman-esse) pen «Úkili Ybyraıyn» (roman-esse), Yrys­bek Dábeıdiń «Jylqy atyl­ǵan jaz» ben «Qońyzyn», Aqberen Elgezek­tiń «Baqytsyz balalyq shaǵyn» (povest) súısine oqyp shyqtym. Birazy eske túspeı otyr. Jaraıdy, olardy kelesi suhbatta atarmyz. Qazir Dáýren Qýat ro­man jazyp jatyr dep estidim. Nurjan Qýantaıuly da jaqsy bir kitap jazǵan kó­rinedi. Men keıingi jyldary kóp poe­­­ma da oqydym. Bir shoǵyry: Maǵjan – «Qorqyt», «Qoılybaıdyń qobyzy», «Batyr Baıan», «Júsip han», sosyn, «Er Saıyn» jyry, Maraltaı – «Arýana”, «Aldııar batyr», Nesipbek Aıtuly – «Qanysh», «Jer – jannan qymbat» (Jumabek Táshenov týraly), Cerik Turǵynbekuly – Toqtar Áýbákirov jaıly, Ǵalym Jaılybaı – «Qara oramal», Serik Aqsuńqaruly, Aınur Tóleý... Kóp. Kóziqaraqty oqyrmanǵa arnalǵan ti­zim uzaq.

Elde roman kóp jazylyp jatsa da, kólemi jaǵynan – deni shaǵyn shyǵarma dep estımin, biraq, salmaqsyz dep aıta al­­maımyn. Men oqyǵan romandarda oı, tol­ǵanys bar, sıýjeti – ýaqıǵa, shıe­le­nis­ke baı.

Anar Qabdýllına: 

–Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary TMD elderiniń kópshiligi birden na­ryqtyq ádebıetke ótip aldy, ondaı elderdiń qatarynda Reseı, Baltyq el­de­ri bar edi. Baspa isi jeke kásip re­tin­de damyp, ádebı agenttikter aldymen sol elderde paıda bola bastaǵany ras. Naryqtyq ekonomıka júıesinde baspanyń da, ádebı agenttikterdiń de aqsha tabýdy kózdeıtini zańdy, sóıte tura, bular álemdik ádebı proseske ilese otyra, jańa kezeń ádebıetiniń damýyna úles qosty, álemdik kitap naryǵymen bite qaınasyp kete almasa da, bir áreket­ter jasaldy jáne jasalyp jatyr. Al ba­tys bestsellerlerin aýdaryp, TMD elderi aýmaǵynda ol ki­taptardy satýda qazir Reseı aldyna jan salmaı tur. Biz bolsaq, «Me­lomanda» nege orys tilin­de­gi kitaptar kóp te, qazaq tilindegi ki­taptar az?» deımiz. Bul – naryq zańy­nyń nátıjesi. Bizdiń baspalardyń óz ónimderin ol jaqtyń ónimderimen qatar usy­­ný­ǵa básekelestik qabileti jetpeı ja­tyr. Qazir álem boıynsha proza jan­ryn­daǵy kitaptar suranysqa ıe.

Poezııa, novella, áńgime emes, kólem­di romandar. Qazaq jazýshylary táýel­siz­dik alǵan jyldardyń basynda ro­man­ǵa janr retinde basqasha qaraı bas­ta­ǵany ras. Keıin damymaı, jetilmeı qal­­d­y dep oılaımyn. Meniń aıtaıyn de­genim, qazirgi kólemdi prozanyń bári roman emes. Qazaq jazýshylarynyń ro­man týraly ózindik kózqarasy, tú­sini­gi bar. Kólemdi proza jazýda álem­dik tendensııaǵa ıkemdelýimiz kerek, bul – qazirgi zamannyń ǵana emes, erteńgi kúnniń de talaby. Roman bolsyn, basqa janr bolsyn, oǵan baǵa beretin – oqyrman. Jaqsy romandar bar, biraq oqyrman qolyna jetpeıdi. Kitap naryǵynda júrgen kásipkerler jaqsy kitaptardyń shyǵyp, oqyrman qolyna jetýi úshin baryn salýy tıis. Az taralymmen shyǵaryp, bir-eki kitap dúkenine qoıyp qoıýmen shekteledi. Kóp baspalar memlekettik tapsyrys­­­­pen shyǵatyn kitaptarǵa arnalǵan ten­­derlermen ǵana jumys isteıdi. Ol ki­­taptardy shyǵarǵan soń, sata almaıdy. Memlekettik tapsyrys tizimindegi kitaptardyń kóbi ádebıet tarıhy faılyna áldeqashan enip ketetin kitaptar, baspagerler qazirgi romandardy shy­ǵaryp taratýǵa qyzyǵýshylyq tanytpaıtyny bul janrdyń damýyn tejep otyr.

 Oqyǵan, unatqan kólemdi kitap­ta­rym kóp, kóbi roman dep atalǵanmen, krı­terıı­ge saı kelmeı jatady. Mıstık ja­zý­shy Qoıshybek Múbaraktyń áńgi­me­le­rin oqyǵaly, odan «roman bar ma?» dep surap júrmin. Ol «Dóńti» ro­ma­­nyn jazý ústinde. Biraq materıal­dyq qol­­daý bol­maǵandyqtan, jazýǵa erkin oty­­rýǵa múm­kindigi bolmaı júr. Eger jaq­­sy bas­pa­men kelisimsharty bolsa, Qoı­shy­bek­tiń aty batysta keń tanyl­ǵan Stıven Kıngten kem bolmas edi.

Qýat Qıyqbaı: 

– Biz osy salada qalam terbep júr­gen­nen keıin jaman sóz aıtý jaramas. Jalpaqshesheılik emes. «Jaman» ne­mese «tómen» degennen eshkim bizge jaqsy dúnıesin bere qoımaıdy. Oıly oqyr­mannyń ańsary aýyp izdeıtini oǵash oı men sony stıl! Osylar bolmasa shyǵarma álsiz de solǵyn. Belgili hám buljymaıtyn qaǵıdat.

Ádebıettegi kórkem oıdyń quzar shy­ńy – roman. Qazaqy uǵymǵa salsaq uzaq áńgime. Ertegini bir kún emes on tún tyńdaıtynyńyz sekildi eki kúnde emes bir aptada oqylatyn roman ıaǵnı uzaq áńgime bolsa tipten jaqsy. «Ýaqyt solaı, zaman talaby solaı» degen syltaý ǵana. Elitip otyrsańyz eshteńeni kózge ilmeısiz. Súıegi tatymaıtyn qur sózden jáne oısyz oqıǵalar tizbegin oqyǵan soń árıne, Qudaı keshirsin, «qashan bitedi» dep taǵatyń taýsylady. Bir ǵana nárseni, óz basymnan ótkendi aıtaıyn.

Stýdent kezimde jáne bertin kele Qajyǵumar Shabdanulynyń «Qylmys» memýarlyq romanyn oqyp shyqtym. Bir aı boıy kózimdi ashsam da, jumsam da sol, tursam esimnen, jatsam túsimnen shyqpaıdy. Leksııalarda, jumys ornynda, jatyn bólmemde, avtobýsta bolsyn, qyl aıaǵy qaıda barsam dara jazýshy Qajyǵumardy qoltyqtap júremin. Nege? О́ıtkeni oqıǵasy, áńgimeni órýi, formasy men berýi tosyn bolǵan soń bas ala almaı bastyrylyp qaldyq. Shynyn aıtaıyn, kólemine qaramadyq. Aldyńǵy alty kitaptan bólek taǵy altaý bolsa da joǵarydaǵy minez-ma­shyǵyma salyp oqyp shyǵar edim. Kór­dińiz be? Bul árkimge ár qalaı áser etýi múmkin.

Oqıtyn adam joq degen beker sóz. Basqasyna qaıdam ózimizdiń sholtıǵan áńgimemiz jaryq kórse áserimen bólisken oqyrmandar «Qashan kólemdi týyndy jazasyń? Jasyń keldi» dep onsyz da ózimiz oılap, damyl tappaı tynymsyz eńbektenip júrgende odan ármen qamshylaı jóneledi. Já, bul deńgeıi joǵary roman joq, bolsa sony oqıtyn oqyrman joq degen oıdyń jeteginde aıtylǵan sóz...

Táýelsizdik jyldarynda tarıhı ro­­­mandar dúnıege kóptep keldi. Ja­sy­ra­tyn nesi bar, sondaǵy qaýzaıtyn ta­qyryby, tulǵany asyra sýretteý, kóp sózdilik pen artyq beıneleý, tarıhı tulǵalar men keıipkerler obrazy ortaq bolyp ketkendeı kórinedi keıde. Aıtatyny batyr men bı, sheshen men kósem. Áı, muny nege jazǵan eken dep tereń úńilsek, jerlesi ne rýlasy bolyp shyǵa keledi.

Tulǵa dep tanı almasaq, ádebıetke berer áseri men paıdasy bolmasa, siz meni ke­shirip qoıyńyz, áldeqandaı jazý­shy­nyń rýlasy men atasy jaıyndaǵy «uzaq áńgimeni» ıaǵnı roman oqyǵym kelmeıdi. Men bul sózdi ádebıetshi emes, qa­ra­­paıym oqyrmannyń kózqarasy re­tin­de aıtyp otyrmyn. Osyndaı qaı­ta­lama ke­ıipker men ortaq obrazdar arqyly ro­man deńgeıi qalaı ósedi. О́ship barady desek óre túregeletinder óte kóp.

Táýelsizdik jyldarynda ómirge kelgen romandar tiziminde Q.Jumadilov «Qylkópir», M.Maǵaýın «Sary qazaq», «Jarmaq», N.Dáýtaev «Qudiret pen qa­si­ret», Á.Asqar «О́r Altaı, men qaı­te­ıin bıi­gińdi...», Q.Túmenbaı «Bekettegi beı­kú­ná­lar», A.Altaı «Týajat», «Sırat», N.Qýantaıuly «Qaraózek», T.Ásem­qulov «Taltús», A.Kemelbaı «Muna­ra», T.Sáýketaev «Aı qarańǵysy», «Men jyn­dymyn» sııaqty avtorlar men týyn­dy­­lardy ataǵan jón.

Bir ǵana Asqar Altaıdyń eki birdeı ro­many «Týajat» pen «Sırat» shyǵarma­la­ry shymyr, oıy men sózi kesek dúnıe der edim. Kótergen taqyryby da tosyn. Táýelsizdik jyldarynda biz bergi betke ótken eldiń tarıhyn jazyp kettik. Al jazýshy osy «Sırat» romanynda ar­ǵ­y betke ótip jankeshtilikpen ǵumyr keshken, eli úshin emirene qolyna qarý alǵan er qazaqty sóz qylady. Romanda baıyrǵy babamyzdyń basynan ótkergen bulyńǵyr tarıhy – Shyǵys Túrkistan Respýblıkasynyń azattyq kúresi ja­ıynda aıtylady. Bir-birine esh qatyssyz birde-bir keıipker joq. Romannyń ár taraýyndaǵy keıipkerler de ártúrli bolyp keledi. Taraý saıyn ózgerip otyratyn keıipkerler arqyly halyqtyń basynan keshirgen aýyr taǵdyryn ashyp otyrady. Sondyqtan da shyǵarma ıdeıa­sy taraý saıyn tolyǵyp, tolysyp oqyr­man­ǵa jańa qyrynan tanylyp, oı sa­lyp jalǵasa beredi. Bul bir ja­ǵy­nan al­sańyz jańashyldyq bolyp kóri­ne­tindeı. О́ıtkeni aıtar oıy, ár taraý­da­ǵy keıipkerlerdiń basynan keshirgen ómiri men halyqtyń taǵdyry jalǵyz.

Tıbet asyp, Úndi muhıtyn kesip, Túr­kııa­ny turaqtaǵan qara halyqtyń qasi­reti, qanshama jyldar ótse de, kólbeńdep kóz aldyńda kórinis beredi. Taklamakan, Gobbı shólinen eldi bastap jańylmaı jol tapqan erler rýhynyń beriktigine shynymen bas shaıqaısyń. Eldiń esendigi úshin sheıit ketken jandarǵa qarap «Qa­zaq­t­yń súıegi qaıda qalmaǵan» degenge nyq senip, júregińniń basyna qaıǵynyń qara qany uıyp qalady.

Qalaı alǵanda da qazaqtyń qansha­ma qasiretti, qaıǵyly tarıhy sýret­telse de shyǵarmanyń ón boıyndaǵy shyn­dyq, adastyrmaıtyn aqıqat oqyr­man­nyń júregine senim uıalatyp, rýhyn asqaq­tatady. Babalar jolynan jańyl­maı myna bizderdi de kúresker bolýǵa úndeıdi. Týyndydaǵy ulttyq rýhtyń jo­ǵarǵy deńgeıde barynsha dáriptelip, bi­rin­shi kezekte kórinis berýi oqyrmandy qyzyǵa oqyp shyǵýǵa jeteleıdi.

 Povest – basy artyq janr

– Zaman aǵysyna saı shaǵyn romandar paıda boldy, biraq kólemi men aıtar oıy jaǵynan povestiń júgin arqalaıtyn shyǵarmalar da roman dep atalyp júr, bizde kórkem shy­ǵar­ma­n­yń janryn aıqyndaýǵa kim­der kó­ńil bólgeni durys?

Qýandyq Túmenbaı:

– Másele kólemde emes, kompozı­sııa­lyq qurylym men kórkemdikte. Shy­ǵarma ýaqyt tezinen qalaı shyqty, qo­ǵamdyq damý kezeńine qalaı jaýap berdi? Biz «Tynyq Donnan» bastap, kó­lemdi epıkalyq shyǵarmalarǵa kóz úı­ret­­ken oqyrmanbyz. Endi «Oblomov» sııaq­ty romandar da, keıipkeri de aryq­ta­sa ábden bolar edi. О́ıtkeni jyl basynda sharýa nany 115 teńge edi, qazir 199 teńge. Qalamǵa da kúsh kerek, ýaqyt semizdikti kótermeıdi. Úlgi tutar Týrgenevtiń «Dvorıan uıasy» 140 bet bolsa, «Bul meni de, men sııaqty shaldardy da atyp tastady» dep Býnındi zar jylatqan jańashyl stılıst V.Nabokovtyń «Mashenkasy» 80-aq bet. Eke­ýi de atyshýly jup-juqa roman. 3 bet «Hameleonnyń» ózinde de roman jú­gin arqalaǵan qoǵamnyń kórinisi bar. Al endi tisiń aýyrsa stomotologqa barasyń, janrdyń aıyrmashylyǵyn ádebıet mamandary aıqyndamaı ma? «Shóp te óleń, shóńge de óleń» zamanda bilimdi fılologter qajet. Ǵylymı dáre­jesi zor bolǵanmen proza men jýrnalıstıka janrlaryn ajyrata almaı júrgender barshylyq. Qoı mańyrapty deıdi, «soısa qasapshy soısa eken» dep. Ádebı dúnıeni taldaýǵa da «óz isiniń sheberleri» kerek-aq.

Dıdar Amantaı:

– Janr retinde roman úlken fıloso­fııa­lyq traktattarmen qatar tur. Ýaqıǵa masshtaby – keń, jelisi – uzaq, kólemi – uly. Sıýjetiniń fabýlasy kúrdeli. О́zi de shy­tyrman. Ásem sózge qurylǵany da jetedi.

XX ǵasyrda sándi, náshti aǵymdar kóp boldy. Qalaı sermeseń de qalam kóteredi. Biri tiginen jazdy, sıýjettik jeli ba­ǵy­tyn aıtyp otyrmyz, biri mátindi kól­de­neń saldy, biri, tipti qurylysyn (qu­rylymyn) kompozısııalyq baılanysyn ózgertip jiberdi, jańa ádis-tásil qoldandy. Ádebıetke – jazý máneri, arhıtektýraǵa temir keldi. Ekeýi de jańa túr, jańa pishin qalyptastyrdy.

XX ǵasyr – modernızm ǵasyry. Aqyl-oı pafosy bılik qurdy, burynǵy este­tıkalyq talǵam ózgerdi. Janr – kó­lem: sóz, sóılem kólemi, personajdar kólemi. Barlyq janrdy qamtıtyn janr – hıkaıat.

Povest – basy artyq janr. Qysqa nus­qasyn áńgime dep, uzyn túrin roman dep belgileıtin ýaqyt jetti. Roman jazý úshin iri sýretkerlik qabilet kerek. Iri sýretkerlik degenimiz baıyptylyq. Sabyr saqtap, jazý úderisin soza bilseń, eńbektiń ár kúnin óz josparyń boıynsha jumsaı alsań... Roman shyǵady. Bul janrdy qurtatyn nárse – asyǵystyq. Nátıjeni kózdep, fınaldy ańsap, bas­taýynan sheshimine birden qol sozǵan qalam, kompozısııany buzady.

Qýat Qıyqbaı:

– «Shaǵyn romandar» degen qate uǵym. Keń tynysty kólemdi bolǵany úshin roman dep atalady. Shaǵyn dú­nıeni romanǵa sanaý qatelik. Povesti roman, romandy povest deý úshin ádebı bilim men uıat kerek pe deımin keıde. Jazýshynyń erkine salsaq meniń myna jazǵan eki betim roman dese masqaranyń kókesi sonda bolady. Bul ádebıetshi men qalamger úshin keshirilmeıtin aǵat is. Másele kólemde emes aıtar oıynda, tynysynda. «Eki sóılemnen turatyn áńgime shyqty» dep alaýlatyp, jalaý­­typ jónelemiz. Osyny túsinbeı dal bolamyn. Kez kelgen qalamger osyndaı dúnıe jazatyn bolsa onda Qazaq eliniń Táýelsizdik jyldaryndaǵy ádebıeti búginde beli qaıysqan romandar men roman júgin kótergen povest, hıkaıat­tar men áńgimelerden kóz ashpaǵan bolar edi.

Flober, Tolstoı kólemdi romandar men Hemıngýeı, Týrgenev qysqa romandar jazǵan sóz zergerleri degen túsinik bar. Alaıda osylardy oqyp shyqsańyz, qatar qoıyp salystyrsańyz ara-jigin ajyratý qıyn emes. «Kólemdi» jáne «shaǵyn» degen jaı ǵana ataý bolyp shyǵady. Tynysy keń, oqıǵasy aýqymdy. Sondyqtan kóptep oılanyp, áldeqandaı shyǵarmaǵa «roman» dep at qoıý úshin kóp izdengen durys. Biz kólemin esepteıtin bolsaq, jıyrmasynshy ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıetiniń qambasyn baıytyp, joǵyn toltyrǵan romandar «shaǵyn roman» ǵana bolyp qalmaq. Sholaq, sholtıǵan barynsha kelte, qysqa qaıyrylǵan roman bola ma, ózi? Álbette, joq. Buny qalamger «aıǵaılatyp» bas­pa­ǵa beredi, baspadaǵylar «mynaý ne?» dep úńilip, úzdikpesten «shýlatyp» basyp kep jiberedi. Keıingi tolqyn bolsyn, aldyńǵy býyn bolsyn mını romandar qaptap aldy. Oqysańyz povestiń deńgeıinde ǵana. Osyǵan «roman» dep at qoıǵan ne degen ózimshildik pen ambısııa ózi tań qalmasqa sharań joq.

О́ıtkeni roman janrynyń kóterer júgi men salmaǵy saqtalǵanda ǵana ro­man ǵoı. Keıipker beınesi jan-jaq­ty tolyq ashylmaǵan dúnıeni roman dep ataý ábestik. Roman – Ahmet Baıtur­sy­nov­tyń sózinshe bar-joǵy uly áńgime. Ár roman bir taǵdyr desek adam balasynyń ómi­ri – uzaq áńgime ıakı roman. Bul solaı eken dep kóp nárseni jaza berýge bolmaıdy. Romanǵa tatıtyn ómir bar, óz ómi­rin romanǵa aınaldyra alatyn jazý­shy bar. Bastysy osy.

Anar Qabdýllına:

– Shaǵyn romandy 90-shy jyldarda Dıdar Amantaı jazyp edi. Jazýshynyń «Gúlder men kitaptar» romanyn sol kezeńniń ereksheligin, t.b. prozadan kórinýi tıis tereń mańyzdy ıirimderdi ashyp bergeni úshin joǵary baǵalaımyn. Ýaqyt ótken saıyn quny arta beretin romannyń biri.

Kórkem shyǵarmanyń janryn kimder aıqyndaıdy deseńiz, bizdiń naryqtyq júıede jeke kásip retinde jumys is­teı­tin baspalar men (bizde áli ashylmaı jatqan) ádebı agenttikter – jaqsy kitapty oqyrmanǵa jetkizetin negizgi mehanızmder bolyp tabylady. Ádebı prodıýser, redaktor, synshy, t.b. jaqsy kitap shyǵaryp, taratqysy keletin ár baspada, ár ádebı agenttikte jumys is­te­ýi kerek. Kitapqa resenzııa jazý, na­sıhattaý da osy mekemelerden bas­taý alýy – kitap naryǵy salasynyń ereksheligi. Árıne, jaqsy dúnıeler gazet-jýrnal, saıttarda da jarııalanady. Alaıda júıeli, sapaly jumys jasaý – kóp nárseniń ózindik ornyn, fýnksııasyn aıqyndap berer edi.

Dildár MamyrbaevA:

– Kórkem shyǵarmanyń janryn kim anyqtaýshy edi, ádebıettiń teorııasyn jasaýshylar shyǵar dep oılaımyn.

Gete «Faýstyń» ıdeıasyn suraǵan­dar­ǵa:

– Myna qarańdarshy, bári enteleı kep, jabyla suraıdy, - «Faýsta» qandaı ıdeıa jınaqtamaq boldyń desedi. Sony men bir ap-anyq bilip, ap-anyq aıtyp beretin kisideı kóredi ǵoı deımin... – dep ashýlanypty.

«Tassonyń» ıdeıasyn aıtyp berýdi suraǵan Ekkermanǵa Gete:

– Nemene ıdeıa? – dep tań qalypty, – ony qaıdan bilemin? Meniń kóz aldymda Tassonyń ómiri ǵana jaıylyp jatty, kórdim de jazdym. Boldy, – depti.

Sol sekildi búkil bolmys bitimin, kóńil kúıin, qabaq kirbińin, kókiregindegi ot sezimin aıqara ashyp, jazyp otyrǵanda avtorǵa romannyń, ne povestiń erejesine salaıyn degen oı kelmeıtin shyǵar. Qoǵamdyq qubylystardy dál beınelep, qabilet-qaýqary ár deńgeıdegi jeke adamdardyń kúlli tirligin bar be­de­ri­men, bar qaıshylyǵymen jetkize bilse, bul roman emes, povest qoı dep keri ıtere salmaıtyn shyǵarmyz. Onyń qaı janrda bolǵany emes – shyǵarma kiltiniń tabylýynda shyǵar gáp..

Lev Tolstoı: «Orys ádebıeti menen keıin demalady» degen eken, múmkin roman janry biraz ýaqytqa damyldap jatqan shyǵar.

 Bizdiń dáýirdiń beınesin bolashaq romandardan kútemiz

– Ulttyq, azamattyq ustanym nege bizdiń shyǵarmamyzǵa túpqazyq bola almaı tur?

Qýat Qıyqbaı:

– Muny tap basyp aıtý qıyn. О́zi­miz­diń jeke paıym-pikirimizge salsaq bylaı. Bilsek bálkim, jaǵymsyz keıipker emes, jaǵymdy hám «ótimdi» keıipker obrazyn somdap shyǵa alar ma edik. Burynǵy Keńes Odaǵyndaǵy keıipkerler obrazy ıdeologııaǵa saı jazylatyn. Sosyn jabylyp sol keıipkerdi, sol adamdy maqtap, nasıhattap ala jóneletin. Bizde she? Naqty ıdeologııa joq bolǵan soń. Balańa kim bol deısiń, ózińnen keıingini kim bolýǵa úndeısiń osy jaǵy jumbaq. «Ideologııa men ádebıet qabyspaıdy, ádebıettiń ne qatysy bar oǵan» dersiz. Joq bolǵan soń bizdiń qalamgerler ja­la­qysyn páteraqyǵa tólep, áreń kú­nel­tip júr. Endi osyndaı adamda ult­tyq, azamattyq kózqaras bola ma?

Abaısha tolǵasaq: «Jalt bergish...» adamnan ıá ádebıetshiden ulttyq bolma­sa azamattyq ustanym kútýdiń ózi be­ker, sandyraq. Ne kórseń, neniń azabyn tartsań sony jazasyń. Bálkim, ja­ǵym­paz­dyqty, jemqorlyqty jeńgen adam ne­mese jazýshy ǵana jaza alar. Al qal­ǵany bekershilik. О́ziniń ulttyq keı­pi, azamattyq ustanymy bolmaǵan soń jaz­­ǵany da jasandy bolmaq. Ustanym­dar­dan aıyrylyp qalǵan soń ustyn bolarlyq ustanymdardy úlgi etip jaza almaı júrmiz.

Dıdar Amantaı:

– Jazýǵa – aqyl, shydamǵa – qaırat. Keń tynysty taqyryp qana roman bola alady. О́mir súrip otyrǵan zaman ótken soń baryp qana obrazǵa aınalady. Sondyqtan bizdiń dáýirdiń beınesin bola­shaq romandardan kútemiz.

Anar Qabdýllına:

– Ulttyq, azamattyq us­tanym kez kelgen shyǵarmaǵa túpqazyq bo­la alady, biraq ol jazýshylyq she­ber­likke baılanysty. Jazýshy tar sheńberde berýi múmkin, ol kezde taptaýyryn bolǵan 

uranshyldyq sııaqty qa­byldanýy múmkin, al bizdiń qoǵam budan jalyqqan. Ádebı shyǵarma obraz­dy­lyqty, tuspaldy, astardy jaqsy kóredi. Ol «juta sal» dep, aýyzǵa shaınap beretin nárse emes. Kóp maǵyna be­re­tin, san qatparly shyǵarmalar bar. Olar oılanýǵa jeteleıdi. Budan tó­men shyǵarma bolsa, oıly oqyrman qa­byldamaıdy. Jalpy, oqyrman aýdıtorııasy ártúrli bolady. Usynylatyn dú­nıe­niń áralýan bolǵany jaqsy. Talǵamǵa talas joq.

Qýandyq Túmenbaı:

– «Naǵyz talant keshegi kúndi de emes, bolashaqty da emes, búgingi kúndi jazady» degen uly Pýshkınniń sózi oıǵa oralady. Azamattyq ustanymdy jazý úshin adam faktory alǵa shyǵý kerek emes pe? Bizdiń búgingi zamandastarymyz - zeınetaqysy men áleýmettik kómegin ala almaı júrgen shal-kempir, órtten kúıip, jarylystan jarymjan bolǵan órimdeı jastar, oǵan beti jaman indet qosyldy. Qazirgi prozanyń taqyryby da osy. Onsyz da «zapasta qalǵan» (Oljas Súleımenovtiń sózi) qalamgerler de solardyń bel ortasynda júr. Qarasózge ǵana sengen olarda záre joq, al azamattyq ustanym qaıdan bolsyn? Olardyń búıirin túrtip qalsań «О́rt», «Indet», «Snarıad» degen taqyryp búlk ete qalady. Sondyqtan kúteıik. Tó­zim­dilik ata-babamyzdan qalǵan asyl qa­sıet.

 Dildár Mamyrbaeva:

– О́zim oqyǵan kitaptardyń avtorlary adamdyq, jazýshylyq paryzdy óteýdiń túpqazyǵy – ulttyq, azamattyq ustanym dep otyrǵan jankeshtiler. El tarıhyn, salt-dástúrdi kelesi urpaqqa jetkizýshi ustaz­dar.

Jańalyqtyń bári – ınnovasııa emes. Sondyqtan aqparattyq nópirden áde­bıet­ti de qorǵaýymyz kerek. Tipten jal­ǵan, beıádep erejesiz, shekteýsiz oıdy ádebıet aýylyna jibermeıtin kúzet qoıý kerek shyǵar. Sebebi erteńgi urpaqtyń týǵan eline, ana tiline, darhan dalasy men ósken jerine degen mahabbatyn qalyptastyratyn – jazýshylar.

 Roman jazý úshin bap kerek

– Eger siz bolashaqta roman jaz­sa­ńyz qaı taqyrypta jazar edińiz?

Qýandyq Túmenbaı:

– Alpystyń altaýyna keldim, jalǵyz roman jazyppyn. On jyl ýaqytymdy sarp ettim. Áýeli «Sottalǵan domby­ra» degen áńgime, keıin «Qanaty kúı­gen qyzǵysh qus» atty derekti hıkaıat sońy «Bekettegi beıkúnálar» de­gen ro­manǵa ulasty. Taqyrybym – táýel­­sizdik, qazaqtan shyqqan tuńǵysh dıs­sıdent taǵdyry, azattyq ańsaǵan ha­lyq­tyń muńy. Jazýyn jazǵanmen jaryqqa shyǵarý ońaı bolmady. «Jul­dyz­da» jýrnaldyq varıanty jarııalanyp, táýelsizdik týraly shyǵarmam táýelsizdik alǵannan keıin jaryq kórdi. Al bolashaqta roman jazý josparymda joq, áńgime men hıkaıat oń jambasyma keletin sııaqty. Sheberligiń jetse shaǵyn janrmen-aq ómirdi shyr aınaldyrýǵa bolady. Qalam men qaǵazdyń obalyna qalmaýymyz kerek. Sóz óneri suǵa­naq­­tyq­ty súımeıdi. Táýelsiz kúnder – ja­ny­­ma eń jaqyn taqyryp.

Dildár Mamyrbaeva:

– Balalar taqyrybyna jazatyn shy­ǵar­myn.

Qýat QIYQBAI:

– Roman jazý úshin birinshi kezekte eń aldymen bap kerek. Anda basyn, mynda aıaǵyn jaza salatyn kúldi-badam áńgime bolmaǵandyqtan oılaýdy jáne oılanýdy, júıeleýdi, shıelenisý men sheshimin sheship beretin talaby bolǵandyqtan úlken panoramaly dúnıe shyǵarý úshin kóp ter tógý kerek. Sosyn buny mektep qabyrǵasyndaǵy oqýshy da biletindeı etip jospary qurylsa jazyp shyǵý anaý aıtarlyqtaı qıyn emes. Babyń kelisse jazý qıynǵa soqpas.

Al endi taqyryby men kóteretin máselesi degenge aıtarym bizdiń qoǵamda ondaı taqyryptar jeterlik. Bastysy, keıipker obrazyn somdaýdy prototıpti jiti qadaǵalap, zerttep alǵan jón.

Jemqorlyq, paraqorlyq, jala­qor­lyq bizdiń qoǵamnyń derti, onyń artyn­da dinı fanatıkterdi de, galstýgine qyl­qyn­ǵan saıası fıgýralardy da kórýge bolady... Jazsam osyny shıyrlaǵym keledi. Jolyn taýyp, jónin bilgen keıipkerdi, jemqorlyqty jeńgen, bilim men ǵylymǵa sengen keıipkerdi jazsam jaqsy dúnıe shyǵar dep senemin. Jáne óz balama, inime, ózimnen keıingilerge na­sı­hattaı alatyn keıipker obrazy bolsa oı­lanyp, jazatyn dúnıe kóp-aý... Ba­by­myz kelispeı júrgen shyǵar bálkim, kim bilsin.

Anar Qabdýllına:

– Qazir eń ózekti taqyryp: pandemııa, vı­rýs, t.b. Kúlli adamzat erkindikti shekteý degenniń ne ekenin túsindi. She­kara kenet jabylyp, jat elderde qa­lyp qoı­ǵan­dar bar. Gollıvýd kınola­rynda kóp kórsetetin «apokalıpsıs» kelip, sonda ómir súrip jatqandaımyz. Vı­rýs­tan ólip jatqandar, indetke daıyn­dyqsyz dóp kelgenimiz jáne bar. Osy­nyń bárin óz basynan ótkizgen talaı jazýshy tolǵanys ústinde shyǵar dep oılaımyn. Al men jazsam, tarıhı roman jazar edim, oǵan Shyńǵys han dáýirinen erterek kezeńder jaqsy lokasııa bola alady.