Bopaı bıigi

Iá, bolmysy dara, bulaǵaı zaman basqa tóngen buldyr sátterde budynyna bas ta bola bilgen Bopaı hanym týraly aıtqymyz kelip otyr. Tarıhta birneshe Bopaı baryn kóbi bile bermeıdi. Biz aıt­qaly otyrǵan aıym – Kishi júzdiń arýaqty hany Ábilqaıyrdyń báıbishesi Bopaı hanym.

Erte kóktemde osynaý tulǵa tarıhy teatr sahnasyna kóterilgen bolatyn. Sol kezde kıeli shymyldyq saf týyn­dymen ǵana emes, qazaq tarıhynyń qasi­retti paraqtarymen qosa ashqandaı edi. Abaı atyndaǵy memlekettik syılyqtyń laýreaty, belgili jazýshy, dramatýrg Roza Muqanova shyǵarmasy boıynsha jas rejısser Juldyzbek Jumanbaı sahnala­ǵan eren eńbek eldiń joǵyn túgendeýge qosqan eleýli úles boldy. Búgin atalǵan qoıylymdy oı eleginen qaıta bir ótkiz­gimiz keldi.

Eń úlken qasiretimiz de sol – biz osy kúnge deıin bireý jazyp bergen buldyr tarıhty bolashaq urpaqtyń zerdesine kúshtep tańyp kelgendigimiz edi ǵoı. О́zgeniń qolymen ot kósegen syrtqy jaý eshqashan Alash balasyna bolsyn de­meıtini belgili. Búginde óz tarıhymyzǵa jańa urpaq kózimen ádil qaraıtyn azat sanamyz bar. Kúni keshege deıin tarıhı tulǵalarymyzdy bir-birine qarsy qoıý arqyly sekseýil sındromy jalǵasyp keldi. Tarıhı dramanyń tap basynda osy másele óz kórermenderin birden oı tereńine ıirip áketedi.

««Úsh basty jylan inge ońaı kire al­maıdy. Úsh basty jylan birin-biri jeńe­min dep júrgende ýaqyt ozady, ózderi de tozady. Jylanda bir bas, birneshe quı­ryq bolǵan yńǵaıly. Bas kirgen inge quı­ryqtyń kirýi ońaı...» deıdi Jumbaq jan.

Osy sózdiń ózi shyǵarmanyń kilti deý­ge keler edi. Alaıda qoıylym de­nege batpandap kirgen derttiń mysqaldap shyq­qanyndaı sizdi bir beımálim kúıge salyp tylsym tereńge ákete beredi, ákete beredi...

Qyryńdy qorǵasań oıyńdy shaýyp, oıyńa júgirseń qyryńdy jaý alyp jat­qan alasapyran kezeńge ózińniń qalaı ara­­lasyp ketkenińdi ańǵarmaı qalasyń... Bul árıne dramatýrg pen rejısser she­ber­likteriniń úılesimi.

Avtor kórermendi birjaqty pikirge uryndyrmaı, ádilettiń tizginin teń us­taıdy. Árıne, burynǵy sosıalıstik realızm ádisine salyp qaraǵan adamǵa Baraq sultannan ótken jaǵymsyz keıipker tabylmas edi. Biraq sheber jazýshy, dra­matýrg Roza Muqanova bul rette esh­qandaı bilimsizdikke jol bermegen. Shy­ǵarma qabat-qabat konteksterden tura­tynyn eskerýimiz kerek. Tipti keı tusta Baraq sultannyń ishki arpalystary – shyǵarmanyń negizgi qabatyndaı kórinip jatady. Bopaıdyń ishki monologtary sııaqty Baraqtyń birneshe Baraqqa bólinip ketýi kórermendi shyn oılandyryp tastaıdy.

Jazýshy Asqar Súleımenovtiń «Bes­atarynda» Sárýar úńgirde úshke bólineti­ni bar edi ǵoı. Maǵaýınniń «Jarmaǵy» ekige jarylady. Kobo Abeniń «Bóten beti», Tólen Ábdiktiń «Oń qoly» da sananyń ekige jarylýy jaıly shyǵarmalar. Bú­gingi «Bopaı hanym» dramasyndaǵy san­syz Baraq – bul óz kezeginde úlken jańa­lyq deýimizge bolady.

Sondaı-aq Baraq sultannyń birneshe Baraqqa bytyraı bólinip ketýiniń de astarynda bir tylsym aqıqat jatqanyn kóbisi ańǵarmaǵan bolýy múmkin. Bul Baraq sultan – jaı ǵana Ábilqaıyrdyń basyn alǵan doıyr, urda-jyq aqylsyz sultan emes. Ony shyǵarma sońynda bas­ty keıipker Bopaı hanym, Ábilqaıyr han men Baraq sultan qoldaryn jaıyp, Jaratýshy Jalǵyz Ieden jalbarynyp turyp jas Alashqa jarqyn bolashaq tilep, duǵa qylatyn kórinisten de kóz jetkizýge bolady.

Aıtpaǵymyz, bul Baraq sultan tarıhta – Kókjal Baraq nemese qyryq san Baraq dep atalǵan arýaqty tulǵa. Qyryq san Baraq atalýynyń sebebi – Baraq jaýǵa jalǵyz shapqanda qarsy betke qyryq Baraq bolyp kórinedi eken. Sasyp qalǵan dushpandar sadaqtaryn shirenip, qyryq Baraqqa oq jaýdyra bastaıdy, alaıda negizgi Baraqqa eshqaısysy oq daryta almaıdy. Ol aralyqta jaýyna tónip kelgen sultan jeńisti joryǵynyń alǵashqy aldaspanyn siltep te úlgeredi eken. Baraq osyndaı dara qasıetke ıe tulǵa bolǵan.

Eger Baraq sultan osal adam bolatyn bolsa – onyń tórtinshi balasy Bókeı hannan Álıhan Bókeıhan taramas edi. Baraq sultan – Alash kósemi Álıhannyń túp atasy. Uly Deshti dalasynyń bıleýshisi Joshy hannan bastap, Orys han, Altyn ordanyń sońǵy hany Baraq han, Jánibek han, Jádik han, Shyǵaı han, uzyn oqty Ondan sultan, Kóshek sultan, Bókeı sul­tan, Qudaımende sultan, Tursyn hannyń urpaǵy.

Q.Qýanyshbaev atyndaǵy Qazaq mem­lekettik akademııalyq mýzykalyq drama teatry bul qoıylymdy el Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyna arnaǵan bolatyn. Mine, naǵyz rýhanı jańǵyrý osy der edik. Pesa avtorynyń aıtýynsha, Bopaı hanym – Alash úshin qan keship, jan bergen aıbarly da arly analarymyzdyń jıyntyq ­obrazy. Ony kóziqaraqty jurt drama­nyń ón boıynan únemi sezinip, senip oty­ryp qabyldaıdy.

Alashtyń Altyn taǵyn qorǵap jan ushyrǵan Bopaı beınesi kóz aldymyzǵa – Alash-Anany elestetti. Talapaıǵa túsken taqtyń qasıeti men qutyn qorǵap shyr-shyr etken Bopaı beınesi búgingi jas urpaqqa naǵyz úlgi, eń kerek keıipker. Jalpy, bul tarıhı drama tek taq aınalasynda­ǵy ıntrıgalardy ǵana emes, qasıetti de qunarly jerimizge, ataqonysymyzǵa, el birligine, egemendigimizge áli kúnge deıin dushpandar kóz alartýyn qoımaı kele jatqanyn astarlap aıta bilgen búgingi ómir shyndyǵy da der edik.

Ony Bopaı hanymnyń sahna tórinde jaýlyǵy Alashtyń aq týyndaı jelbirep turyp aıtqan: «Bodandyqtyń noqtasy qaıys. Torlanyp, túrlenip qubylyp turady. Tor sógilmesteı, noqta bosatpas­taı bolsa, qaıtpekpin... Qudiretiń bar edi ǵoı, óń men tústiń arasyna jol salatyn. Jasaı almaı ketken muratyńa jetkiz Bopaıyńdy. Aıt endi qudiretiń jetse, aıt!», deıtin sózderinen ańǵarýǵa bolady.

Bopaı sondaı-aq qoıylym boıy jaryna adal, urpaǵyna qorǵan naǵyz qazaq áıeliniń úlgisi retinde sahnaǵa sán berip otyrady. Bul jeli sonaý qanshama ǵasyrdan beri úzilmeı kele jatqan eski josyq desek te jarasady. Aıtalyq, qazaq handarynyń túp atalary Joshy hannyń anasy – Bórte, Shyńǵys hannyń anasy – О́gelin de uldary taqta otyrǵanda olarǵa berik qorǵan, dana keńesshi bola bilgen aqyldy analarymyz edi. Bopaı hanym sol qasıetti sheshelerden qalǵan ilki dástúrdi laıyq jalǵaıdy. Ábilqaıyr han ólgen soń balasy Nuralyny han taǵyna otyrǵyzýǵa zor yqpal etedi. Yqpal etip qana qoımaı óziniń ór rýhymen keıbir jalbaǵaıdy yqtyryp jiberip te otyrady. Adal jar retinde Ábilqaıyrǵa degen saǵynyshy, qazaqtyń uly muraty úshin shahıd keshken aıbyndy erine degen ystyq mahabbaty onyń ózi de asqaq bolmysyn tipti aıbarlandyra túsedi.

Kóldeneń keıipker – Jumbaq týraly kóp aıtýǵa bolady. Jumbaq jalpy kim? Ol tipti kóldeneń keıipker me? Bálkim basty, bálkim astyrtyn, ishki keıipker? Baraq pen Ábilqaıyrdyń arasyna ot tastap, orys patshasynyń elshisine de ámirin erkin júrgize alatyn, Jumbaq kim? Jumbaqtyń qorqynyshtylyǵy sonda – ol búgingi bılik ókilderiniń de tý syrtynan oıyn júrgizip, halyq pen bıliktiń arasyn sapyrylystyryp saq-saq kúlip turǵandaı kórinedi. Bálkim, Jumbaq bizdiń nápsimiz, bálkim Ibilis, bálkim... Ne desek te, Jumbaq júrgen jer – jut, Jumbaq salǵan saıran – Alashqa sor... Ábilqaıyr týraly da kósilip aıtar edik. Jalpy, Ábilqaıyr hannyń tu­ǵy­ry bıik tegeýrindi tulǵa ekeni belgili. Avtor­dyń keıipker aýzymen aıtqyzǵan my­na sózderi-aq onyń asqaq beınesin daralaıdy. «Maǵan El kerek! О́z hanyn ózegi talǵansha tileıtin El kerek! Senimi sertin bekitken, aınymaıtyn, alasarmaıtyn El kerek!». Eli úshin týǵan esil erdiń taǵdyry kelte boldy, kemeńger tulǵanyń ańsaǵan asyl muraty oryndalmady, biraq onyń orny tolmas qazasyn Bopaı hanymnyń kemeńgerligi toltyrdy.

Neplıýev týraly sóz qysqa. Nep­lıýev týraly, ony tirep turǵan orys patsha­lyǵynyń zymııan saıasaty, shyǵysy­myz­daǵy qıturqy Qytaı jospary, jaǵamyzǵa jarmasqan jońǵar, aıta bersek kóp, bular týraly aıtar bolsaq, jazbamyz tym uzaqqa sozylyp ketedi. Biz Neplıýevtiń de qoıylym sharyqtar shaqta birneshe daýysqa bólinip ketetinin ǵana aıtqymyz keledi. Qolyna jer ólsheıtin qada ustap shyqqan qara nıet Neplıýevtiń ár qadamy kóp jaıtty ańǵartady.

Avtordyń mundaı batyl qadamdaryn baǵalaı bilýimiz kerek. Attandap aıǵaı­lamaı-aq ult taǵdyryna, onyń erteńgi bolashaǵyna alańdaýshylyǵyn, ult basyna tónetin, tónip turǵan qaterler týraly qalamger osylaı aıtpaǵanda, basqasha qalaı aıtýy múmkin. Shyǵarmashylyqqa sheberlikpen qosa úlken batyl júrek kerek. Ony biz «Bopaı hanymnyń» ón bo­ıynan anyq kóre bildik.

Qoıylym sońyna qaraı túsingeni­mizdeı, taq úshin talas eshqashan bitken emes. Taq úshin tartysqa túsip jatqan Ábilqaıyr uldary, shesheleri bólek eki sultan – Nuraly men Shyńǵys, olar ǵana emes olardyń shesheleri arasyndaǵy sóz yrǵasýlary bizdi únemi oılandyra berýi kerek. Kórermen spektakldiń fınalyna senedi. Rejısser keshe men búgindi bir sahnaǵa qatar shyǵarǵan jeri tipti utymdy shyqqan. Jańa urpaq – eskiniń izin jalǵaýshy. Kóne josyqty jańa bolashaq jańǵyrtýshy. Kókserek naızaǵa baılanǵan qara shúberek azattyqtyń aq tańy bolyp qaıta atady. Alashtyń sol egemen týy eshqashan jyǵylmasa dep tileısiń. Qazaqtyń sol bıik baıraǵy eshqashan jaý aıaǵyna taptalmasa deısiń. Jerimizdiń ishin daý, syrtyn jaý aralamasyn dep duǵa qylasyń!

Teatrdyń shymyldyǵy ár jabylǵan saıyn bizdiń kókirek saraıymyzda bir esik ashylady. Ol – rýh saraıynyń altyn qaqpasy. Sol esikke ár kirgen sa­ıyn keshegi uly babalarymyzdyń zor amanatyn arqalap shyǵasyń...