«Arhıv qorynyń 3 paıyzy «qupııa» belgisimen jabyq tur»

– Sábıt Qamytbekuly, bıyl Orta­lyq memlekettik arhıvtiń quryl­ǵanyna 100 jyl tolyp otyr. Bizde arhıvtiń qurylǵan ýaqytyn naqty aıǵaqtaıtyn derekter bar ma?

– О́kinishke qaraı, búginge deıin Qazaqstan arhıvısteri Ortalyq ólkelik arhıvti qurý týraly qaýlynyń nemese buıryqtyń kóshirmesin taba alǵan joq. Bul qujattyń bizge jetpeýine 1921 jyldyń jazynda bastalǵan alapat asharshylyq pen tyrysqaq indeti dendegen ólkeniń bılik organdarynda qujat rásimdeýdiń dál sol kezeńde bir qalypqa kele qoımaǵany bir sebep bolsa, keıinnen maqsatty túrde joıylyp ketýi de yqtımal. Biraq arhıvtiń qurylǵan kúnine qatysty birneshe tarıhı qujatta naqty málimet kezdesedi.

1918 jyly 1 maýsymda RKFSR HKK tóraǵasy V.I.Lenın bastap qol qoıǵan «Arhıv isin qaıta qurý já­ne ortalyqtandyrý týraly dekret» qabyldandy. Dekret boıynsha birtu­tas memlekettik arhıv qory qury­lyp, qordy basqarý Arhıv isiniń bas basqarmasyna (odan ary – Glavarhıv) júkteldi. Glavarhıv – RKFSR Aǵartý halkomatynyń erekshe bólimi bolyp quryldy. Mine, osy ýaqyttan bas­tap, 1921 jyldyń 16 sáýirinde Qazaq AKSR Aǵartý halkomaty Ǵylymı bóliminiń qaramaǵynda bolǵan Bas arhıv basqarmasy óz qyzmetin bastaǵanǵa deıin Qazaq AKSR aýmaǵyndaǵy barlyq arhıv isteri RKFSR Glavarhıviniń óki­letti ókili A.P.Mıhaılovtyń tarapy­nan basqaryldy. A.P. Mıhaılov 1919 jyly 16 qyrkúıekte RKFSR Gla­var­hıviniń Orynbor qalasy jáne Orynbor gýbernııasy boıynsha ýaqytsha gýbernııalyq ókiletti ókili qyzmetine ta­ǵaıyndalyp, 1919-1920 jyldary Oryn­bor-Torǵaı gýbernııalyq arhıv bıýrosyn, 1921 jyldyń 16 sáýirinen bas­tap QAKSR Aǵartý halkomatynyń Akademııalyq ortalyǵyna qarasty Bas arhıv basqarma­syn basqardy. Iаǵ­nı osy kúnnen bastap Qazaqstanda orta­lyqtandyrylǵan arhıv qyzmeti bastaldy.

Qazaq AKSR Aǵartý halyq komıssary A.Kenjın 1922 jyly 15 naýryzda qol qoıǵan «Qyraǵartý halkomatynyń 1921 jylǵy qyzmeti týraly esebinde»: «Ortalyq ólkelik arhıvti uıymdastyrý Orynbor qalasynda bolǵan gýbernııalyq arhıvtiń (1919 jyldyń aıaǵynan bas­tap) arqasynda júzege asty, onda edáýir kólemde shoǵyrlanǵan arhıv ma­terıaldary men arnaıy úı-jaıy bolǵandyqtan, ol 1921 jyly 1 qyr­kúıekte Ortalyq ólkelik arhıv bolyp qaıta quryldy», dep jazylyp, Orta­lyq ólkelik arhıvtiń qurylǵan kúni naqty kórsetilgen. Sondaı-aq QAKSR Aǵartý halkomatynyń Akademııalyq ortalyǵy qyzmetkerleriniń 1921 jyl­dyń 1 qazany qarsańynda jasalǵan tiziminde Ortalyq ólkelik arhıvtiń meńgerýshisi A.P.Granyń jáne basqa da arhıv qyzmetkerleriniń 1921 jyl­dyń 1 qyrkúıeginen bastap qyzmet etetin­digi jazylǵan. Sondyqtan Qazaqstan Res­pýblıkasy Ortalyq memlekettik arhı­vi­niń 1921 jyldyń 1 qyrkúıeginde qurylǵany daý týǵyzbas tarıhı derek bolyp tabylady.

– Arhıv qurylǵan kúnnen bastap jumysy qarqyndy júrip, birden qa­lyptasyp kete aldy ma? Sol ke­zeńde arhıvte qansha maman jumys istedi?

– Jut pen indet jaılap, halyq asharshylyqtan bosyp ketken ýaqytta qurylǵan arhıvtiń óz aldyna ǵımaraty da bolmady. 1921 jyldyń 9 tamyzynda bekitilgen «Aǵartý halyq komıssarıaty týraly ereje» boıynsha qurylǵan Akademııalyq ortalyqqa qarasty Bas arhıv basqarmasynyń aty ǵana bar edi. Tipti, Akademııalyq ortalyqtyń ózi qyzmetin 1921 jyly qazan aıynyń sońynda bastaǵanyn arhıv qujattary aıǵaqtap otyr. Al osy ortalyqqa qaras­ty Ortalyq ólkelik arhıvti qurý týraly sheshim 1921 jyldyń 1 qyrkúıeginde qabyldanǵanymen, bul arhıv Orynbor gýbarhıviniń ǵımaratynda otyrdy. Arhıv qujattaryna qarasaq, Ortalyq ólkelik arhıvke tek 1922 jyldyń basynda ǵana jeke ǵımarat bólingen.

Al 1922 jyldyń 24 qańtarynda Qazaq AKSR Aǵartý halyq komıssarıatynyń Kollegııasy «Ortalyq ólkelik arhıv týraly erejeni» bekitip, tarıhı mańyzy bar qujattardy jınaý men saqtaý júıesi jolǵa qoıyldy. Shyn máninde, osy ýaqyttan bastap Qazaqstandaǵy arhıv qyzmeti nazarǵa alynyp, Ortalyq ólkelik arhıv jumysy júre bastady.

– Qazir Memleket basshysynyń Jarlyǵymen qurylǵan Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııanyń jumys istep jatqany belgili. Osy komıssııa jumysyna qajetti, biraq osy ýaqytqa deıin qupııalyq tańbasy alynbaǵan qujattar kóp pe?

– Aldaǵy 20 jeltoqsanda atalǵan komıssııanyń qurylǵanyna bir jyl tolady. Qazirgi ýaqytqa deıin bizdiń arhıvte respýblıkalyq jáne birqatar óńirlik komıssııalardyń músheleri izdenis jumystaryn júrgizdi. Arhıv basshylyǵy komıssııa jumysyna jan-jaqty qoldaý kórsetip, barynsha yń­ǵaıly jaǵdaı jasap otyr. Árıne, qu­pııa­lylyq tańbasy alynbaǵan, mem­lekettik qupııaǵa jatatyn qujattar áli de barshylyq. Búgingi tańda, shamamen arhıv qorynyń 3 paıyzy «qupııa» belgisimen jabyq tur. Zań boıynsha, 30 jyldan asqan soń «qupııa» belgisi alynýy tıis. Qujattardy qupııasyzdandyrý máselesi sol qorlardyń zańdy ıesi neme­se murageri bolyp tabylatyn mı­nıstr­likter men vedomstvolardyń sheshi­mine baılanysty. Sebebi, zańda olar­dyń qujattardy der kezinde qu­pııasyzdandyrmaǵany úshin jaýap­ker­­shilik sharalary kózdelmegen. Son­dyq­­tan kóbinese qupııasyzdandyrý ju­mys­tary epızodtyq sıpatqa ıe bolyp otyr.

Biraq bul jaǵdaı dál sol «qupııa» qujattardyń arasynda saıası qýǵyn-súrginge qatysty qujattar jatyr de­gen­di de bildirmeıdi. Birqatar qujat­tarda naqty adam attary kezdesetin bol­ǵan­dyqtan, ádep turǵysynan ashýǵa bolmaıdy. Mysaly, 1921-1922 jyldar­daǵy asharshylyqqa qatysty arhıv qujat­tarynyń jınaǵyn daıarlaý barysyn­da ashyq qordyń ózinen ashtan ólgen óz anasynyń etin jep jan saq­ta­ǵan bir úıdiń tórt balasy týraly málimetti kezdestirdik. Olardyń aty-jóni tolyq keltirilgen. Qazir sol adam­dardyń tikeleı urpaqtary bolýy múm­kin. Son­dyq­tan mundaı qujattar kóp kezdesse de jınaqqa qospaýdy jón sanadyq.

– Sıfrlandyrý jumystary qalaı júrip jatyr? Kez kelgen zertteýshi arhıvke kirip jumys isteı ala ma?

– Sıfrlanǵan qujattardy saqtaý boıynsha júrgiziletin jumystar úlken shyǵyndy talap etedi. Birinshiden, qujattardy sıfrlandyrý úshin qajetti qarjy máselesi sheshilýi tıis; ekinshiden, sıfrlandyrylǵan qujattardy saqtaý máselesi men ony saqtandyrýdy she­shý qajet; úshinshiden, sıfrlanǵan qujattar bazasynyń kıberqaýipsizdigi memlekettik turǵydan sheshilýi tıis.

Árıne, memlekettik arhıvke kez kel­­­gen zertteýshi ózi qyzmet isteıtin me­­ke­me­niń tıisti hatymen kelip, iz­de­nis jumystaryn júrgize alady. Qa­zir­gi ýaqytta genealogııalyq zertteý ju­mystaryn júrgizetin jeke jáne zańdy tulǵalar kóbeıip ketti. Olardyń kó­beıgeni sonshalyq, arhıvtiń oqý zaly­nyń basym bóligin solar ıelenip, ka­ran­tındik shekteý kezinde ǵalymdar arhıvke kire almaı qalǵan kezder kóp boldy. Arhıvtiń ózi de aqyly túrde bul jumysty atqara alatyndyqtan, aldaǵy ýaqytta arhıvtiń oqý zalyna tek qana ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizetin ǵalymdardy ǵana kirgizemiz degen jos­par bar.

– Demek, genealogııalyq zertteý júrgizetin tulǵalarǵa shekteý qoıý kerek pe?

– Iá, sebebi, genealogııalyq zertteý degendi syltaýratyp, arhıv derekterin ózge tulǵalar úshin jınap satý úrdisiniń bar ekeni ras. Odan bólek bul qyzmetti atqarýǵa arhıv qyzmetkerleriniń de kúshi jetedi.

– Budan bólek taǵy qandaı qosym­sha aqyly qyzmet túrleri bar?

– Arhıv qoryna tıesili qujattardyń kóshirmesin jáne arhıvtik anyqtama berý, qor qurýshy mekemelerdiń arhıv qujattaryn óńdeý sııaqty aqyly qyzmet túrleri bar. Biraz jyldar boıy Ortalyq memlekettik arhıv qujattarynyń kó­shirmesin berý shekteýli ári aqysyz túrde bolyp keldi. Osy jyldyń ortasynan bastap, arhıv qyzmetteriniń arnaıy preıs­kýranty bekitilip, qujattardyń kóshirmesin alý aqyly boldy. Búgingi tańdaǵy zertteý jumystarynyń basym kópshiligi granttardyń negizinde ekeni belgili. Olaı bolsa, granttyq qar­jy­landyrýdyń bir bóligi arhıv qujat­tarynyń kóshirmelerin alýǵa josparlanýy tıis. Al memlekettik tapsyrys­pen jazylatyn ǵylymı zertteýlerge qa­­­tys­­­ty arnaıy sheshim qabyldanǵany jón. Arhıv qujattaryn qolmen kó­shirý te­gin jáne kólemi shektelmeıdi. Son­dyq­tan biz arhıvtiń qosymsha qarjy tabý múmkindigin barynsha paıdalanyp, kem-ke­tigimizdi toltyrýǵa tyrysýymyz kerek.

Qazirgi kezde, qor qurýshy mekemeler­diń arhıv qujattaryn óńdeý jumysy tenderlik konkýrs arqyly júrgiziledi jáne oǵan barlyq jeke kásipkerler qatysa alady. Bul óz kezeginde arhıv qujattaryn óńdeý sapasyna keri áse­rin tıgizýde. О́ıtkeni mundaı qyzmet túrimen kezdeısoq adamdardyń aınalyspaı­tyny belgili. Negizinen, arhıv salasynda qyzmet etip júrgen tulǵalardyń «jeke kásipkeri» aınalysady jáne ol qujattardy saraptamadan ótkizý kezinde lobbıdiń júzege asatyny túsinikti bolyp otyr. Sondyqtan bul qyzmet túrin arhıvterge tolyq qaıtarý máselesin qarastyrý qajet sııaqty.

– Aldaǵy ýaqytta arhıv qandaı josparlardy júzege asyrmaq?

– Barlyq arhıv óz qyzmetin úsh baǵyt­ta júrgizedi. Arhıv qujattardy jınaıdy, ony saqtaıdy jáne ol qujattar­dy paıdalanady nemese ǵylymı jarııalaıdy. Qazaqstan arhıvterinde arhıvıster tarapynan aldyńǵy eki jumys atqarylyp, ǵylymı jarııalaý jumysy artta qalyp keledi. Onyń da ózindik sebepteri bar.

Birinshiden, Táýelsizdik jyldarynda Ortalyq memlekettik arhıvtiń shtaty 2 esege jýyq qysqaryp, arhıvtiń ishki ǵylymı-anyqtamalyq apparatyn jasaıtyn maman kúshi jetkiliksiz boldy. 1992 jyly Ortalyq memlekettik arhıvte 102 adam jumys istese, búgingi tańda 58 ǵana shtattyq qyzmetker bar. Sondyqtan arhıv qorlaryna qatysty jónsiltemelerdi jasaý 20 jylǵa sozylyp ketse, onyń anyqtamalyq reestrin daıarlaý, taqyryptyq katalogtar jasaý sııaqty jumystar 1995 jyldan keıin múldem toqtady dese de bolady.

Arhıv qorlarynyń tolyq ǵylymı-anyqtamalyq apparaty jasalmaı, onyń qorlarynyń jalpy sıpaty men mazmuny týraly bilý múmkin emes. Arhıvke kel­gen zertteýshilerdiń jumysynyń je­mis­ti bolýy – ǵylymı-anyqtamalyq apparattyń jasalý deńgeıine baılanysty. Mysaly, búgingi tańda jumys istep jatqan Qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa jumysynyń alǵa baspaı ja­týynyń negizgi sebebi de osynda. Qa­zaq­stannyń ulttyq arhıv qory týraly birtutas ǵylymı anyqtamalyq bolmaǵan soń komıssııa músheleri qaı qujatty qaısy arhıvten izderin bil­meıdi. Arhıvke kelgen zertteýshilerdi de alańdatatyn osy saýal. Keńestik kezeń qorlarynyń tolyq reestri jasal­maǵandyqtan, arhıvısterdiń ózi bul suraqqa tolyq jaýap bere almaıdy. Sebebi, arhıv qoryndaǵy 1,5 mıllıonǵa jýyq saqtaý birliginiń 1 mln-nan astamyn keńestik kezeń qujattary quraıdy. Qoryta aıtqanda, árbir arhıv qorlaryna qatysty tolyq annotasııalanǵan ǵyly­mı-anyqtamalyq apparat jasalmaı, ol arhıvten qajetti qujattardy izdep tabý múmkin emes. Sondyqtan shtatty ósirý kezek kúttirmeıtin másele bolyp otyr.

Aldaǵy josparlarǵa kelsek, arhıvti ǵylymı akkredıtasııadan ótkizý, onyń janynan ǵylymı jobalardy júzege asyratyn ǵylymı-zertteý ortalyǵyn qurý, «Arhıv – 2025» keshendi jospary aıasynda 10-nan astam ǵylymı basylymdardy shyǵarý sııaqty jumystardy atqaramyz dep otyrmyz.

Sondaı-aq «Rýhanı jańǵyrý» baǵ­darlamasy aıasynda halyqtyń tarıhı sanasyn odan ári jańǵyrtý jumysyna úles qosatyn tyń qujattardy BAQ bet­terinde jarııalaý jumysyn kúsheı­tý, el Prezıdenti Qasym-Jomart To­qaevtyń tapsyrmasymen qurylǵan Qý­ǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aq­taý komıssııasyna qajetti ǵylymı-izdes­tirý jáne arhıvtik anyqtama berý jumy­synyń mobıldiligin arttyrý, 1979-1992 jyldardyń aralyǵynda shyqqan 2 tomdyq (árbir tom 3 kitaptan turady) «Qazaq KSR memlekettik mekemeleriniń tarıhy» (1920-1977 jj.) atty arhıv anyqtamalyǵyn qaıta tolyqtyryp, baspaǵa daıarlaý jáne 1977 jyldan bastap 1991 jyldyń 16 jeltoqsanyna deıingi aralyqtaǵy «Qazaq KSR memlekettik mekemeleriniń tarıhy» atty anyqtamalyqtyń 3-tomyn baspaǵa daıarlaý jumystaryn jasap jatyrmyz. Joǵaryda atalǵan anyqtamalyqtar men Prezıdent arhıvi ázirlegen «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik bılik organdary» atty anyqtamalyqtyń negizinde JOO-daǵy «Tarıh» mamandyǵynyń stýdentteri men Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń «Arhıvtaný, qujattar júr­gizý jáne qujattamalyq qamtamasyz etý» mamandyǵynyń stýdentterine arnalǵan «Qazaqstannyń memlekettik bılik organdary men mekemeleriniń tarıhy» atty oqýlyq jazyp, baspaǵa daıarlaý da josparda tur. Budan bólek QAKSR OAK-i men HKK-i hattamalarynyń, Joǵarǵy Keńes pen Mınıstrler kabı­netiniń kún tártibin (tolyq túsinik be­rilgen jáne ǵylymı anyqtama apparatymen) jyldar boıynsha kitap qylyp shyǵarý jumysyn bastap, jolǵa qoıý, QazOAK jáne QKSR Joǵarǵy Keńesiniń sessııalarynyń ǵylymı anyqtamalyǵyn daıarlaý, Halyq Komıssarlar Keńesi men Mınıstrler Keńesiniń jeke quramy men qurylymy boıynsha ǵylymı anyq­tamalyqtar qurastyrý, árbir halkomat pen mınıstrliktiń tarıhy jáne olardyń qurylymdyq damý tarıhy boıynsha jeke anyqtamalyqtar daıarlaý syndy, t.b. jumystardy atqarý qajet.

Mundaı anyqtamalyqtar tarıh­shylardyń ǵylymı-zertteý jumysyn ǵana emes, barlyq memlekettik bılik organdarynyń jumysyn jeńildetýge septigin tıgizedi.

–  «Arhıv – 2025» keshendi jospary qalaı júzege asyrylyp jatyr?

– Bul jobanyń barysy pandemııaǵa tap kelip, kóp dúnıe jospar kúıinde qaldy. Qazirgi kezde vıse-premer Era­ly Toǵjanovtyń basshylyǵymen arnaıy jumys toby qurylyp, jobany júzege asyrýdyń keshendi josparyn kúsheıtý baǵytynda jumys júrgizilip jatyr.

–  Ǵasyrlyq mereıtoı qarsańynda basqa da tyń jobalar qolǵa alynǵan bolar?

– Arhıvtiń 100 jyldyq mereıtoıy qarsańynda arhıv qyzmetkerleri daıarlaǵan 7-8 kitap basylyp jatyr. Atap aıtsam, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Ortalyq memlekettik arhıvine 100 jyl» atty mereıtoılyq jınaq-al­bom; «Qazaqstandaǵy asharshylyq. Golod v Kazahstane. 1921-1923» atty 2 tomdyq qujattar men materıaldar jı­na­­ǵy; «Baýyrjan Momyshuly – Keńes Odaǵynyń Batyry, Uly Otan soǵy­sy­nyń ardageri, dańqty panfılovshy, jazýshy» atty fotoalbom; «Hákimjan Esmahanuly Naýryzbaev – qazaqtyń tuńǵysh kásipqoı músinshisi, Qazaqstandaǵy ulttyq ónerdiń negizin salýshy» atty fotoalbom; «Ortalyq memlekettik arhıv qorlary boıynsha jónsilteme. Keńeske deıingi kezeń» anyq­tamalyǵy; «Qazaqstan Res­pýb­lıka­sy Ortalyq memlekettik ar­hıvi­n­iń jeke tektik qorlary boıynsha jónsil­temesi» atty anyqtamalyq; «1916 jyl­ǵy ult-azattyq kóterilis» atty qujat­tar jınaǵy; «Táýelsiz Qazaq­standaǵy arhıv isiniń ózekti máseleleri jáne Marat Hasanaevtyń murasy» atty Respýb­lıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferensııasy materıaldarynyń jınaǵy.

Bulardyń ishindegi eń súbelisi – 1921-1922 jyldardaǵy asharshylyqqa qatysty qujattar men materıaldar jınaǵy. Bul eńbek Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasyndaǵy: «...Mıl­­­lıondaǵan adamdy qazaǵa ushy­ra­typ, tiri qalǵanyn jan saýǵalap bosyp ketýge májbúr etken alapat ashar­shy­­­lyqtyń alǵashqy kezeńi – 1921-1922 jyldardaǵy náýbetten beri 100 jyl ótti. Sol zulmattyń kesirinen qyry­lyp qalmaǵanda, halqymyzdyń sany qazirgiden áldeneshe ese kóp bolar edi. Tarıhymyzdyń osy aqtańdaq betteri áli kúnge deıin jan-jaqty zerttelmeı keledi», degen sózine Ortalyq memlekettik arhıv ujymy tarapynan jaýap retinde daıyndaldy. 2 tomdyq qujattar men materıaldar jınaǵy – tikeleı osy olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa baǵyttalyp otyr.

– Arhıvtiń ǵasyrlyq mereıtoıy qashan atap ótiledi?

– Negizi, arhıvtiń 100 jyldyq mereıtoıyn toılaý jyl basynan beri jalǵasyp keledi. Osy mereıtoı aıasynda birneshe is-shara ótkizildi. Bizdiń ujym úshin eń úlken qýanysh – Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń 1 qyrkúıek qarsańyndaǵy quttyqtaý haty boldy.

Aldaǵy 19 qarashada el Táýelsizdi­giniń 30 jyldyǵyn merekeleý aıasynda Ortalyq memlekettik arhıviniń 100 jyldyq mereıtoıy saltanatty túr­de atap ótiledi dep josparlaný­da. Saltanatty is-shara aıasynda Orta­lyq memlekettik arhıviniń ǵı­ma­raty­na ornatylǵan «Qazaqstan Respýb­lıka­synyń Ortalyq memlekettik arhıvine 100 jyl. 1921-2021» atty memorıaldy eskertkish-taqtanyń jáne «Jaýhar jádigerler-2021» atty kór­meniń ashylý saltanaty ótedi. Merekelik is-sha­raǵa Memlekettik hatshy, Mádenıet jáne sport mınıstri, sheteldik jáne otandyq arhıv salasynyń mamandary men ardagerleri jáne t.b. qoǵam jáne memleket qaıratkerleri, mesenattar qatysady dep josparlap otyrmyz.

– Áńgimeńizge rahmet.